۱- آزمایش کرى
مردى استخوانى به گوش دیگرى زد، مضروب ادعا کرد که در اثر آن ضربه شنوایى او از بین رفته است . حضرت امیر علیه السلام فرمود: تا یک سال از او مراقبت نموده و احیانا او را غافلگیر کنند، پس اگر شنوایى او بر آنان ثابت گردید و یا دو مرد عادل بر آن گواهى دادند دیه اى طلب ندارد و گرنه او را بر عدم شنوایى سوگند داده دیه گوشش را به او مى پردازند.
کسانى گفتند: یا امیرالمومنین ! اگر پس از گذشت یک سال شنوایى او ثابت گردید حکمش چیست ؟
حضرت فرمود: اثرى ندارد چه بسا خداوند شنواییش را بعد از یک سال مجددا به او مرحمت نموده باشد .
و در ادامه خبر حضرت رضا علیه السلام از امیرالمومنین – علیه السلام – چنین آمده که اگر مورد ادعا، از دست دادن تمام شنوایى باشد… صبر مى کنند تا به خواب سنگینى فرو رفته بر او فریاد مى کشند .
۲- آزمایش بینایى و بویایى و گویایى
از امیرالمومنین علیه السلام از مردى که دیگرى بر سرش کوفته بود و مضروب ادعا مى کرد بینایى و بویایى و گویایى خود را از دست داده پرسش نمودند.
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: اگر راست مى گوید سه دیه طلب دارد.
پرسیدند، چگونه معلوم مى شود؟
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: بویاییش بدین وسیله آزمایش مى شود که پارچه نیم سوزى زیر بینى او مى گیرند، اگر در جاى خود ایستاده و حرکت نکرد راست گفته ، و اگر سر را دور کرد و چشمانش اشک آورد دروغ گفته است ؛ و آزمایش بیناییش بدین ترتیب که چشمانش را در مقابل قرص خورشید باز نگه مى دارند، اگر بدون اختیار چشمان را بر هم زد دروغ گفته و گرنه راست گفته است .
و اما گویاییش ؛ سوزنى در زبان او فرو مى برند پس اگر خون سرخ بیرون آمد دروغ گفته ، و اگر خون سیاه خارج شد راست گفته است .
۳- ضعف بینایى
امیرالمومنین علیه السلام بینایى چشم مردى را که ضربه اى به چشمش خورده و بیناییش کم شده ولى به ساختمان چشم آسیبى نرسیده بود چنین آزمایش نمود: پارچه اى بر چشم سالمش بست ، و آنگاه مردى به دستور آن حضرت تخم مرغى در برابر چشم معیوبش گرفته و اندک اندک از او دور شده تا جایى که مضروب ادعا کرد که آن را نمى بیند، پس آن نقطه را نشانه کرد و چشم سالمش را نیز بدانگونه آزمایش نموده و آنگاه تفاوت دو مسافت را مشخص کرده ، به همان نسبت به او ارش جنایت داد .
۴- ضعف بینایى هر دو چشم
مردى که ضربه اى به سرش کوبیده شده بود نزد امیرالمومنین علیه السلام آمده و ادعا کرد که در اثر آن ضربه بیناییش ضعیف شده است . آن حضرت وى را در محلى نشانید و با نشان دادن تخم مرغى دید چشمش را از چهار جانب آزمایش نمود و چون بینایى از چهار طرف مساوى بود به وى فرمود: ادعایت راست و پذیرفته است . و آنگاه مردى را در همان سن و سال پیش خواند و در کنار او نشانید و ابتداء دید چشمش را از چهار جانب آزمایش کرد و سپس تفاوت دو مسافت را تعیین نموده ، به همان نسبت به مضروب دیه داد (مثلا اگر نصف بیناییش کم شده بود نصف دیه چشم و اگر ثلث ثلث … ) .
۵- آزمایش عنن
زنى ادعا مى کرد شوهرش عنین است . مرد انکار مى کرد امیرالمومنین علیه السلام دستور داد زنانى بدون اطلاع شوهر در رحم زن خلوق (نوعى بوى خوش ) داخل کنند، و آنگاه به شوهر فرمود: اگر آلتش به خلوق رسیده عنین نیست .
۶- نقص زبان
مردى ضربه اى بر زبان دیگرى زد به طورى که قدرى از زبان مضروب بریده شده نتوانست بعض حروف را ادا کند. نزاع نزد عمر بردند عمر حکمش را ندانست .
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: حروف الفباء بیست و هشت تاست و باید دید که مضروب چند حرف را اداء نمى کند، پس به همان نسبت از جانى ارش جنایت مى گیرد.
قضاوتهای امیرالمومنین علی علیه السلام//آیه الله علامه محمد تقی تستری