زندگى پیر جمال الدین محمّد اردستانى
شرح حال
پیر جمال الدّین محمّد اردستانى متخلّص به «جمالى» عارف شیعى مذهب، مفسّر، سیّاح و از شعراى قرن نهم هجرى است. وى سرسلسله پیر جمالیه است و طریقت ایشان از چهارده طریقت صوفیان بزرگ به شمار مىرود.
پیر جمال در ده «کچویه سنگ» در دو فرسنگى شهرستان اردستان[۱] به دنیا آمد. کودکى و جوانى را در محله فهره اردستان گذراند. هنوز خانه اى در کوچه «محمّد شاهان» به نام پیر جمالى باقى است.
نام:
بیشتر تذکره نویسان نامش را محمّد نوشته اند. در ریاض العارفین و مجمع الفصحاء و کشف الظّنون بدین نام خوانده شده است. بلوشه) tehcolB (در فهرست خویش او را فضل اللّه جمالى اردستانى دهلوى و تاریخ وفات او را سال ۹۰۱ هجرى یاد کرده است.[۲] سعید نفیسى نیز در آثارش قول وى را آورده است.[۳] مؤلّف طرایق الحقائق نامشرا احمد ذکر کرده و چنین تعبیر اشتباه به قول مؤلّف آتشکده اردستان از آنجا پیدا شده است که در اردستان احمد دیوانه اى بود که شوریدگان دیگر را به طعن «احمد دیوانه» مى خواندند. شوریدگى جمال الدّین محمّد در جوانى شاید چنین داورى را برانگیخته باشد که وى را احمد دیوانه مى خواندند.[۴]
شجره نامه اى در طایفه محمّد شفیع اردستانى موجود است که نام وى را محمّد ذکر کرده اند. از سوى دیگر وجود کوچه محمّد شاهان در اردستان که ارادتمندانش به نام او داده اند نام محمّد را تأیید مى کند.
خاندان پیر جمال اهل علم و دین بودند و فرزند را به کسب علوم دینى فرا خواندند. وى به تحصیل علوم رسمى پرداخت و در ادب و ترسّل فارسى و عربى مهارت یافت و در علم حدیث و فقه و فلسفه و عرفان و تفسیر صاحب رأى و نظر گردید.
شوریدگى درون و روح ناآرامش تنگناى اردستان و اصفهان را برنتابید و به سفر و سیاحت پرداخت و هرگز در یکجا آرام نداشت و به دنبال گمشده اى مىگشت.
در مثنوى کنز الرموز گوید:
| ز بهر دو گوش و دل هوشمند | شدم تا به قبچاق و نهر خجند | |
| خراسان و تبریز و روم و حلب | عراقین و هند و بلاد عرب | |
| دویدم ندیدم دل رازجو | شنید ار کسى گو به من بازگو | |
در قصیدهاى به ترکى زبان بودن خویش اشاره مىکند و در اشعار و نوشته هایش گاه از واژگان ترکى سود مى جوید.
در قصیدهاى به مطلع:
| بیا سایل کنار بحر بنگر |
گوید:
| و گر ترکى زبان خواهى چو من شو | به خوارى رو بخارا یا به خاور | |
(ق- ۱۲)
به زبان و ادبیات عرب تسلّط داشت در میان مثنوىها به نام رجز اشعارى به زبان عربى سروده و هرجا که در بیتى یا مصراعى به زبان عربى استشهاد مى کند بلافاصله محتواى آن را به فارسى مى سراید یا به نثر برمى گرداند. به گویش مادرى نیز ترانه هایى دارد که آن را پهلوى یا فهلویات مى نامد و در نوشته هاى خویش گاه به گویش بومى واژگان یا عباراتى ذکر مىکند که مجموعه اى از آن را به نام فهلویات یا اورامه در پایان دیوانش فراهم آورده ام.
از بررسى نامه هایش که در کتاب مرآه الافراد آمده است چنین برمى آید که وى دو فرزند داشته؛ یکى کمال الدّین محمّد و دیگرى عمید که گاه او را عمید الملّه و الدّین خطاب مى کند. کمال الدّین محمّد فرزندى به نام محمّد قاسم و نوهاى به نام حاج مهدى داشته است.[۵]
تولد- وفات:
در کتاب مرآه الافراد که آن را در سال ۸۶۶ تألیف کرده است مى گوید:
پنجاه سال است با این مردم مبارزه مى کنم … مى توان تولّد وى را حدود سال ۸۱۶ هجرى دانست و این تاریخ مصادف است با نهمین سال سلطنت شاهرخ تیمورى (۸۰۵- ۸۵۰ ه.) اشارات تاریخى دیگر که از وقایع زمان خویش دارد سال مذکور را تأیید مى کند.
سال وفاتش را بیشتر تذکره نویسان ۸۷۹ هجرى نوشته اند. مؤلّف کشف الظّنون سال تسع و سبعین و ثمانمائه را آورده. در فهرست آثار خطّى پراکنده وى و مؤلف الذّریعه درج ۱۱ ص ۱۰ سال مذکور را تأیید کردهاند. مؤلف اصول الفصول، به شهادت پیر مرتضى على و پیر جمال اردستانى اشاره مىکند و سال شهادت پیر مرتضى را ۸۷۰ ه.
و پیر جمال را ۸۷۹ ه. ذکر کرده است. فقط بلوشه در فهرست خویش سال ۹۱۰ را پذیرفته و هیچ دلیل و سندى ارائه نداده است.
وجود جدال پى درپى میان شیعه و سنّى که تجلّى سیاسى آن میان قرهقویونلو و آققویونلو دیده مى شود و جنگ شاه منصور (متوفّى ۷۹۰ ه) با ترکمانان، این نظر را تأیید مى کند که ممکن است در جنگ و ستیز این دو گروه و این دو صوفى به شیعه به شهادت رسیده باشند. به سبب ستیز درازمدتى که در هفدهم رمضان ۹۲۰ ه به کشته شدن امیر اویس بن محمّد نجیبا- از امراى وقت و از احفاد امیر شمس الدّین محمّداردستانى- انجامید، مردم محلّه «محال» که سنّى بودند به مذهب تشیّع درآمدند و تشیّع، مذهب همه مردم اردستان شد.[۶]
سال ۸۷۹ ه سال وفات یا شهادت پیر جمال است. او را در سوى چپ قبر پیر مرتضى على در محله «فهره» قرب مسجد سفید به خاک سپردهاند و بقعه آنان زیارتگاه ارادتمندان است.
پیر جمال سیاح:
کنجکاوى و شوریدگى، پیر جمال را به جهانگردى کشاند و به بیشتر سرزمینهاى اسلامى و چین و هند سفر کرد. دلیل سفرهاى خود را چنین مىداند:
| چو موسى گاه در کوهم چو یونس گاه در دریا | چو همراه تو در سیرم خرامانم به جان تو | |
| ز دیوان سخت بیزارم از آن از خلق پنهانم | به دیوار من برآویزم سلیمانم به جان تو | |
(ق- ۲۰)
در مثنوى مصباح الارواح گوید: در کودکى به غربت افتادم، سیر و سیاحت مى کردم تا به حجاز رسیدم به گرد کعبه مى گشتم. به مصر مى رود و از آنجا به دیار دیگر مى شتابد. مى گوید به هزار نامرد خدمت مى کنم تا مردى بجویم:
| ز بهر دو گوش و دل هوشمند | شدم تا به قبچاق و نهر خجند | |
| خراسان و تبریز و روم و حلب | عراقین و هند و بلاد عرب | |
| دویدم ندیدم دل رازجو | شنید ار کسى گو به من بازگو | |
در مثنوى فتح الابواب گوید:
| یک دو سالى قبل از این رفتم به چین | تا بیاموزم ز چین اسرار چین | |
| تا بیاموزم بدانم علم دین | باز گویم شرح آن حقّ الیقین | |
| رو به چین و کاسه چینى ببین | که به چندین ضرب مىگردد چنین | |
یا
| با جمالى زدند با دم عشق | گه سوى روم و مصر و گه به دمشق | |
| گه به شیراز و گاه در لیلاز[۷] | باز گویند راز با دمساز | |
در رساله نور على نور گوید:
| از زمین دیار اردستان | اوفتادم به ملک ترکستان | |
| زان جمالى ز بوم اردستان | کرد پرواز سوى ترکستان | |
| تا کشد خارى از بخارى مست | تا که از بود خود بشورد دست | |
سفرهایش مهاجرتهایى از خود به خود است. مىکوشد نه تنها به پختگى برسد، بلکه بتواند از بود خویش دست بشوید و به او ملحق شود.
شیراز در اشعار پیر جمال:
شیراز در زمان پیر جمال یکى از شهرهاى پررونق علم و دین بوده و از اهمیّتى خاص برخوردار بوده است، هم به دلیل نزدیکى به حجاز و سفر به مکّه و هم به سبب وجود پیران عرفانى، اما پیرجمال با علاقه خاص از این شهر سخن مىگوید و دلیل آن شاید اعتقاد وى باشد که بدان اشاره خواهد شد:
| باز جمالى سفر آغاز کرد | اى عجب ار عازم شیراز نیست | |
***
| شیراز عزیز اى عزیزان محک است | آبش چو نبات و اصل خاکش نمک است | |
| هرکس که در این دیار فرزانه زید | قبله است و امام خالى از ریب و شک است | |
(ر- ۱۶۹)
***
| آیات عشق و عاشقى بشنو ز من گر صادقى | همچون جمالى در جهان در شأن شیراز آمده | |
(غزل- ۲۶۸)
***
| چون جمالى کمر عشق به جان بربندیم | پشت بر نیک و بد و روى به شیراز کنیم | |
(غزل- ۲۱۳)
| انگورک مثقالى گر سرکه شود کلّى | شیراز روم خود را در گلشکر اندازم | |
(غزل- ۱۴۴)
| کو نسیمى که دل مرده از او زنده شود | اى جمالى مگر از جانب شیراز آید | |
(م، ص ۹۶)
| جمالى خورده رود نیل و تشنه | هواى رکنى شیراز کرده | |
(م، ۱۰۵)
تحول درونى
در مثنوى احکام المحبین چگونگى تحول درونى خویش را چنین بیان مى کند:
«اى عزیز شب سیزدهم ماه رجب المرجّب سنه ثمان و ستین و ثمانمائه، صحبتى دست داد که جمعیت دل بود حسن حقیقى مجال یافت، و قامت رعنا به دیده شاهد باز قدیم نمود، پرتو آن در تجلّى اهل صحبت اثر کرد و ساقى دوران چون روى اتّحاد دید، جاى دیگر مزید فرمود. پس مطربان نیمه مست به مدد ساقى دور، به ترنّم درآمدند و بیت حضرت سیّد بازار عشق و بلبل خوشنواى گلزار ذوق شیخ سعدى- علیه السّلام- با شورى عظیم به ادایى خوب و به اصولى خوش بخواندند و بیت آن شیخ نمکین این بود:
| مهروى بپوشاند خورشید خجل گردد | گر پرتو روى افتد بر طارم افلاکت | |
| گفتم که نیاویزم با مار سر زلفت | بیچاره فروماندم پیش لب ضحّاکت | |
آشوب زلف پریشان دلبر چالاک در خاطر این فقیر که اسیر کمند آن ماه بىنشان است لحظه به لحظه جلوه رنگارنگ مى کرد تا شب دیگر درآمد که شب جمعه بود، بی خود در خود از خود آوازى شنیدم که به سبب آن آواز، جان و دلم به رقص درآمدند و جمعیّت الفاظ صدا این بود: قل الحمد لله الحىّ القیوم، القادر بالفرد، الکریم الذى خلق الانسان بنور محبته. چون این امر بشنیدم یاد گرفتم و تکرار مى کردم ناگاه به خواب رفتم، در مقابل خود لیلى رویى، شیرین گویى، محمّدبویى، احمدخویى دیدم که فرمود: مگو بنور محبته بگو بنظر محبته.[۸]
در مثنوى مصباح الارواح نیز گوید: در کودکى به غربت افتادم، سیر و سیاحت مى کردم تابه حجاز رسیدم بر گرد کعبه مى گشتم پیرمردى مرا از طواف بازداشت و به مصلّاى ابراهیم برد و رازهایى به من بازگفت:
| گفت با من کاى فقیر بینوا | سود ندهد گفتوگو در راه ما | |
| پیر پیدا کن اگر مرد رهى | کاندرین ره درنمىگنجد صفا | |
از مکّه به مصر مى رود، بانویى از اهل طریقت او را به قم رهبرى مى کند در جستجوهایش به اردستان مى رسد و ساربانى که در کعبه دیده بود او را به پیر مرتضى اردستانى رهبرى مى کند و پیر جمال پس از آزمونهاى سخت، دل بدو مى سپارد و خرقه مى ستاند و به ارشاد مى پردازد:
| تا بدیدم روى خوب مرتضى | یافتم آرام از آن باب صفا | |
شاید این رباعى مصداق حالش باشد که مى گوید:
| از هشتصد و شصت و چهار بگذشت که باز | از پرده برون افتاد مجموعه راز | |
| جز جان امیر نیست واقف ز فقیر | یعنى که ز شمع پرس این سوز و گداز | |
(ر- ۱۲۴)
بازتاب اوضاع سیاسى در آثار پیرجمال
دوران زندگى پیرجمال مصادف است با دوران جدال خانوادگى تیموریان. شاهرخ تیمورى (۸۰۷- ۸۵۰ ه) پسر چهارم تیمور است که بعد از پدر به حکومت رسید. او را نخست «ماردین شاه» و بعد «جهانشاه» خواندند. بعد از مرگ تیمور و گزینش پیرمحمّد و خلیل سلطان دودستگى میان بازماندگان تیمور آغاز گشت. بخش غربى که شامل امارات عربى و عراق و الجزیره و ارمنستان بود در اختیار جلال الدّین میران شاه و پسرانش ابو بکر و عمر قرار گرفت جلال الدّین در برابر آل جلایر و ترکمانان قرهقویونلو شکست خورد.
در بخش شرقى که شامل خراسان و ماوراءالنّهر (فرارود) و نواحى اطراف بود وى به سرعت گرگان و سیستان و کرمان و فارس و عراق را به تصرّف درآورد و به انتقام کشته شدن برادرش میران شاه به دست ترکمانان قرهقویونلو، در سال ۸۲۳ به آذربایجان رفت.
با مرگ شاهرخ فرزندان وى را به نام اسکندر و جهانشاه به اطاعت آورد و حکومت آذربایجان را به جهانشاه واگذاشت، امّا جهانشاه به نواحى اطراف حمله کرد. سلطانیه را گرفت شاهرخ به دفع او پرداخت و جهانشاه نزد برادرش به بغداد گریخت.
جهانشاه[۹] سومین ترکمان قراقویونلو جهانشاه پادشاهى هنرپرور و شعردوست بود و به صوفیان توجه داشت و شبها به شبزندهدارى مشغول بود. به او لقب شبپرّه داده بودند. او از اطاعت تیموریان سرپیچى کرد و همو به اصفهان حمله برد و شهر را به آب بست. غارت اصفهان به سال ۸۵۶ ه اتّفاق افتاد. شهرى که به گفته پیرجمال از شهر سبا معمورتر بود. پیرجمال تأثر خود را چنین بیان مىکند:
| دل در غم دلدارى مانند صفاهان شد | سرگشته و ویران شد ویران و پریشان شد | |
در جاى دیگر گوید:
| بیا سائل کنار بحر بنگر | که تا ریزم به پیشت درّ و گوهر | |
| که آب انداخت اندر شهر اى دوست؟ | که آتش زد در آن محراب و منبر؟ | |
| تو در قهر جهانشاهى شب و روز | تو در شاه جهانبین اى برادر | |
| عراق ارچه به طاعت مىفزودند | ولى سرشان نبد همراه با سر | |
| اهالى و موالى و مشایخ | همه مغرور و سرکش چون سکندر | |
(ق- ۲۰)
در رساله چهل و سوم مرآه الافراد دراین باره گوید:
«چون مردم عراق هماى ولایت او (پیرمرتضى على اصفهانى) از عالم هدایت سایه بر سر عالمیان گسترانید، شفقت به جانب عراق بیشتر داشت و اصفهان از شهر سبا معمورتر گشت، چون حضرت پیر را نشناختند و بى ادبانه با او زیست کردند، حق تعالى در دل سلطان وقت انداخت و کرد آنچه نکرد».[۱۰]
جهانشاه در سال ۸۵۲ ه بر خراسان تسلط یافت، او به دلیل شورش فرزندش حسنعلى در آذربایجان، خراسان را رها کرد و به آذربایجان بازگشت. چند سال بعد نیز ابو الفتح معروف به پیر بوداق خان سرکشى آغاز کرد. چندى در بغداد حکومت داشت به شیراز حمله کرد و آنجا را متصرّف شد.[۱۱]
پیر بوداق در سال ۸۲۸ ه براى تأدیب مشعشعیان و نیز عموزاده خود مأموریت بغداد یافته بود، ولى موفّقیتى به دست نیاورده بود و فعّالیّت مشعشعیان در شمال آذربایجان و اران گسترش یافت. جهانشاه خطر نفوذ اعتقاد تشیّع را در میان ترکمانان احساس کرده بود و تصمیم گرفت آن را سرکوب کند و هم شیخ جنید را اخراج نماید، اما تلاشهاى او نه تنها به نتیجه نرسید، بلکه مشعشعیان با پیوستن به الوند میرزا بیش از پیش نیرومند شدند و نزد اوزون حسن قویونلو رفتند. مىتوان سال ۸۲۱ ه را سال پایهریزى سیاسى تشیّع به حساب آورد.[۱۲]
جهانشاه وقتى به بغداد رفت در جنگى پیر بوداق خان را مغلوب کرد و پسر در آن جنگ کشته شد. پیرجمال در مثنوى محبوب القلوب گوید:
| همچو آن شه کز پى افساد شد | بهر قتل پور در بغداد شد | |
| چونکه ره سوى ولى نعمت نَبُرد | وقت مردن جز غم و حسرت نبرد | |
در مثنوى فتح الابواب نیز گوید:
| گر ندارى باور این مهر و نشان | درنگر اندر سلاطین زمان | |
| که چگونه پست و محتاجند و زار | پیر در بغداد و در گرد و غبار | |
| آن پسر دربند و محتاج دهان | هم پدر بىبند گشته چون کمان | |
در کنز الرّموز گوید:
| که سلطان مظفّر ابو نصر خان | ز بو الفتحش آمد کلید جهان | |
| جمالى به امید جام صبوح | روان کن دو حرف از میان فتوح | |
| که بو الفتح من پیر بوداق خان | ابر فکر فتح است و سیر جهان | |
در رباعى زیر گوید:
| شاهى است عجب جوان و اسمش پیر است | زیرا که محیط و حافظ تدبیر است | |
| تقدیر شود چو پیر زد مهر بر او | زانرو که ازل نقوش امر پیر است | |
(ر- ۳۸)
با قدرت یافتن اوزون حسن، در اواخر سال ۸۷۱ ه، جهانشاه در صدد جنگ با وىبرآمد. چون زمستان سختى در بغداد پدید آمد سربازان را مرخّص کرد. اوزون حسن با بهرهگیرى از فرصت به بغداد تاخت و جهانشاه را به سال ۸۷۲ ه. مغلوب کرد. جهانشاه در جنگ کشته شد و جسد او را در تبریز به خاک سپردند.[۱۳]
در مثنوى محبوب القلوب بدین نکته اشاره مىکند و گوید:
| برخلاف آن حقیقى نام فاش | اى شه ایّام خود مىکن معاش | |
| دستگیر او نشد گنج و سپاه | گشت اندر برف و یخ رویش سیاه | |
اوزون حسن از سال ۸۷۳ تا ۹۰۸ ه در نواحى غرب ایران حکمروایى داشت. او که از ترکمانان آققویونلو بود به غلات شیعه دلبستگى نشان مى داد. علاقه پیرجمال در قصیده زیر به اوزون حسن دیده مى شود:
| شد باده مفت در جام حسن | زان سکّه و خطبه شد ابر نام حسن | |
| از مسکنت و صبر و تحمّل اى دل | این کوس فرح زدند بر بام حسن | |
| ایّام زمان خرّم و خندانست از آن | ساقى حسن است و باده و جام حسن | |
| خوشحال زمانى که حسن شاه بود | تا نیک شود بدى ز اکرام حسن | |
| چون خلق صور موافق باطن شد | زان گشت حسن خبیر اعلام حسن | |
| وان شاه خراسان که زبان و دل او | یکرنگ نبود پیش پیغام حسن | |
| چون سرور تبریزى بس غافل و مست | بىواسطه حق فکند در دام حسن | |
| آن ماه که از برج محبّت سر زد | روشن شد ازو مهر و درو بام حسن | |
| کردى ز کف دُلدل آن شاه همه | اسپاه عیان نمود و شد رام حسن | |
| اى آنکه شدى ز جام دولت سرخوش | بدمست مشو بدین قدم کام حسن | |
| آزار مکن مهل که آزار کنند | از مستى و زور باده و جام حسن | |
| در باطن سلطنت بىقدر و بهاست | تا شام نگهدار رخ بام حسن | |
| گر یک نفس آگاه نباشى اى شاه | در حال دگرگون شود این نام حسن | |
| با کس چو وفا نکرد این شعله ذات | خوشتر ز دعا شنو تو دشنام حسن | |
| یعنى که مَرَم ز نصح مردان علیم | در آیت تلخ بین تو الهام حسن | |
| این نصح غریب است و اشارات حبیب | رحم است و کرم ز بهر اتمام حسن | |
| خالى است دل جمالى از خوف و طمع | تا ظن نبرى که خواهد انعام حسن | |
| در ملک محمّد است و بر خوان على | زنده ز دم حسین و اکرام حسن | |
(ق- ۱۹)
پیرجمال اردستانى در این قصیده با تکیه بر اعتقاد خویش زبان نصیحت بر اوزنحسن گشاده و او را از بى عدالتى و زورمدارى برحذر مىدارد. پیر بوداق خان امیر ترکمانان از طایفه قراقویونلو فرزند جهانشاه که از طرف پدر در بغداد حکومت داشت در سال ۸۶۹ ه بر پدر شورید، ولى جهانشاه به دفع او پرداخت. پیر بوداق از راه عراق به شیراز آمد، پیرجمال او را که در تأدیب مشعشعیان و عموزاده خود ناموفّق بود ستوده است.
در فتح الابواب از ملاقاتش با الغبیک بن شاهرخ در سمرقند یاد مى کند. الغبیک به دست پسرش عبد اللطیف کشته شد (۸۵۳ ه) و این ملاقات مىباید پیش از سال ۸۵۳ ه اتّفاق افتاده باشد.[۱۴]
نکته دیگرى که ذکر آن از نظر اوضاع سیاسى زمان پیرجمال اهمیّت دارد، اشاره به واگذارى مراتع زیادى از جمله چاه بابا کوه و چاه بابا باباچاله و مرتع باغ شهراب اردستان به جماعتى از اعراب نجد و خابور به سرپرستى شیخ منصور کور از اعراب بنى عامر و شیخ سرخان از اعراب خابورى است. هنگامى که امیر تیمور به عنوان خونخواهى سیدالشّهدا با اهل شام و خاصّه بنى امیّه مبارزه مىکرد، آنان بدو کمک فراوان کردند و امیر تیمور پس از پیکار آنان را به ایران آورد و طى فرمانى ایشان را در اردستان مستقر ساخت، به قول مؤلف آتشکده اردستان این فرمان هنوز در خانواده بنى عامر باقى است.[۱۵]
در هفدهم رمضان ۹۲۰ ه. نیز جنگ سختى میان شیعه و سنّى درگرفت و مردم محال که همگى سنى بودند به مذهب تشیّع درآمدند و جدال همیشگى این دو فرقه در اردستان ازمیان رفت.
بازتاب تشیّع در آثار پیرجمال
مذهب دربار شاهرخ تیمورى مذهب اهل سنّت بود و فرقه نقشبندیه از رونق خاصى برخوردار بود، شاهرخ نیز بدان دلبستگى نشان مىداد. اکثر مردم سنّى بودند، حتى سنّىتر از کشورهاى مصر و عراق، امّا در کنار این اکثریت از دوره خلفا و ترکان و ترکمانان تفکّرى پویا و ستم ستیز جارى بود که بر دو اصل عدالت و امامت بر بستر نور و عصمت راه خویش را ادامه مىداد. این تفکّر شیعى و پویا خود را در دو سو نشان داد. یکى در سوى فرهنگ عرفانى، و سوى دیگر با قیامهایى چون اسماعیلى، سربدارى، حیدرى و مشعشعى، امّا عرفان شیعى به دلیل فشارهاى توانمند حکومت و گروههاى وابسته، به رمز و راز سخن گفت و خواهناخواه در پرده ابهام باقى ماند.
«در اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم هجرى تفکر اعتزالى به افول گرایید و کلام اشعرى تقریبا بلامنازع بر مراکز درس و بحث تسلّط یافته بود. تضاد میان مکتب صحو و سکر که از مشخصه صوفیان زمان بود داستان دیگرى بود. به این ترتیب در پس قلمرو فلسفه تشیّع فرصتهاى تازهاى پدید آمد و آثار عرفانى تألیف شد. شوق پرشور توأم با آزادى و قدرت که مبتنى بر اصول شیعى بود در آثار صوفیه پدید آمد. در دوره تیمورى این نوع تصوّف که خود جزئى از اسلام سنتى است با حمایت حدیث که از بنیادهاى معارف اسلامى است، تجلى یافت. آثار پیرجمال اردستانى را نمونهاى از این ادبیات عرفانى مىتوان شناخت.»[۱۶]
راه و رسم قلندرى که پس از فتیان و جوانمردان و جولقىها ادامه یافت و به موجى اعتراض خشونتآمیز بدل نشد، نمونه دیگرى از نشانههاى فرهنگى بود که در درون اجتماع شکل مىگرفت. عیّاران که براى شکستن حدّ و حصر بىعدالتى قد برافراشته بودند مقارن حمله مغول در خراسان و هند و آسیاى صغیر پراکنده بودند و شیخ جمال الدّین ساوجى با سامان بخشیدن راه و رسم آنان نیروى تازهاى فراهم ساخت و اینان گروهى بودند که از خانقاه و مدرسه سرخوردگى یافته بودند و مىخواستند با تجدید سازمانى به کوشش تازهاى دست زنند.
«در قرن هشتم و نهم راه و رسم قلندرى رواج یافت و فرقه حیدرى رونق خاصى داشت و همه به قطب الدّین حیدر زاوهاى منسوباند و زاوه نام تربت حیدرى در خراسان است و به ابن بطوطه هم زاوه را به عنوان شهر حیدرى مىشناسد و در مسافرت خویش به خراسان قبر وى را زیارت کرده است، احوال این قطب الدّین حیدر با کسى که در دوره صفوى در برابر نعمت اللهى قرار داشته تفاوت دارد.»[۱۷]
هرچند تجاوز تدریجى حکّام وقت به جریانهاى اصیل صوفیانه آنها را به بیراهه کشاند و یا بعضى در چهارچوب مکتب خویش از راه و روش پویا کنار ماندند، ولى برخلاف صوفیان ضدّ تصوّف که به قدرت گراییدند کسانى بودند که راه خویش را ادامه دادند و از تلاش بازنایستادند.
بازتاب جامى در برابر پیرجمال و ملاقات آنان در بغداد مى تواند نشانهاى از چنین جدال درون جامعه باشد که در فصلهاى بعد بدان اشاره خواهد شد.
خمیرمایه تصوّف پیرجمال تشیّع است که گاه رنگ غلوّ به خود مىگیرد. در هدایه المعرفه گوید: نکاح سرور اولیا و امام الموحدین على مرتضى- کرّم اللّه وجهه- و مقصودات و کیفیت آنکه عصمت و نور نبوّت در فاطمه زهرا (ع) پنهان شد، و اینقدر بدان که نور نبوّت و عصمت نسبا و جسما در ذریّه فاطمه منتشر شد در مثنوى نهایت الحکمه گوید:
| زهرا رخ ارض و سما حُسن حسن بحر صفا | جوهر حسین کربلا دل احمد موسى الرّضا | |
(نعت ۱۸)
| مصطفى چون آسمان، آدم زمین | مصطفى دریاى جوهرآفرین | |
| مصطفى اصل است بىرووریا | مصطفى جان است و باقى دست و پا | |
| مصطفى عرش است و باقى ابر و میغ | مصطفى حمله است و باقى دست و تیغ | |
بدان که هیچ صورتى محفوظتر از حضرت محمّد (ص) نیست و هیچ کلامى جامعتر از قرآن نیست و بدان که محمّد اصل کائنات است و کونین از پرتو آن حضرت.
در ترجیع بندى به مطلع:
| ساقى از آن باده گلگون بیار | جز غم لیلى بر مجنون میار | |
بیت برگردان تمام بندها چنین است.
| یار هویداى قدیمى على است | دامن او گیر که شاه غنى است | |
یا:
| اى مؤمن موحّد سر نه به پاى حیدر | بىشک رضاى حق بین اندر رضاى حیدر | |
(غزل- ۱۰۴)
در قصیدهاى به مطلع:
| یار طلب دلا اگر مست شراب کوثرى | خرقه بسوز و جان فشان گر تو حریف دلبرى | |
گوید:
| باغ وجودم اى على از تو شکفت همچو گل | نیست شکى در این سخن خواجه چو شهر و تو درى … | |
| چاره بىکسان على مونس بیدلان على | صاحب جسم و جان على سایر ماه و مشترى … | |
| هرکه درت درآید او مه ز فلک رباید او | قابض نقد جان شود گنجشناس و جوهرى … | |
| جان جمالى از على دور مبین ز احولى | زانکه به دور هر ولى شاه کند سکندرى … | |
(ق- ۲۴)
در غزل زیر از غالیون سخن گوید:
| بنده شاهیم و على شاه ماست | قبله دین روى على شاه ماست | |
| حاصل تنزیل و احادیث و ذکر | هست اشارت که على شاه ماست | |
| رفتن معراج محمّد ز چیست | تا تو بدانى که على شاه ماست | |
| ارض و سما عرش و ملک نار و نور | داده گواهى که على شاه ماست | |
| جام مى و چنگ و دف و عود و ناى | جمله در افغان که على شاه ماست | |
(غزل- ۲۴)
| آغاز محمّد است و انجام على | انعام محمّد است و اکرام على | |
| مقصود محمّد است و مشهود على | موجود محمّد است و معهود على | |
(ر- ۲۶۲)
شخصیت امام حسین (ع) و واقعه کربلا مورد علاقه پیرجمال است و بر آن عقیده است که عشق جز کربلا وطن ندارد و گوید:
| عشق و لیکن وطنش کربلاست | هرکه حسینى است بلاکش بود | |
در رساله صد و شصت و پنجم مرآه الافراد ضمن بیان واقعهاى خاص در محرم ۸۷۷ ه درباره حضرت حسین (ع) چنین گوید:
«راهگذارى چون امام المقتولین و سیّد الفقراء حسین بن على المرتضى که در کربلا هیچ فراموش نبود تا به علم خود رسید که عالم وصل است».[۱۸]
در قصیدهاى به مطلع:
| خیز اى پسر در خویشتن بیزار شو بیزار شو | رسوا شو اندر عاشقى و ز عشق برخوردار شو | |
گوید:
| بیزار شو بیزار شو همچون حسین از ملک دون | وانگه بیا در کربلا خونخوار شو خونخوار شو | |
(ق- ۲۱)
در ترجیعبندى به مطلع:
| ساقى از آن باده گلگون بیار | جز غم لیلى بر مجنون میار | |
دربند دهم گوید:
| دل که در او مهر پیمبر بود | مخزن گنجینه حیدر بود | |
| حبّ على در دل هرکس که هست | در همه خرگاه مظفّر بود | |
| عشق و لیکن وطنش کربلاست | هرکه حسینى است بلاخور بود | |
(ترجیع ۲)
| زهرا رخ ارض و سما حُسن حسن بحر صفا | جوهر حسین کربلا دل احمد موسى الرّضا | |
(نعت ۱۸)
پیرجمال در یکى از سلسله پیران خویش به معروف کرخى مىرسد[۱۹]. سلسله معروفیه را ام السلاسل نامند و معروف کرخى از دست ثامن الائمه على بن موسى الرضا (ع) خرقه گرفته است. این ارادت به امام هشتم و پدرش در آثار پیرجمال به نوعى رمز گونه دیده مىشود.
اشاراتى به احمد موسى الرّضا فرزند امام موسى کاظم (ع)، توجّه وى را به فرقه احمدیّه نشان مىدهد. احمد بن موسى بن جعفر معروف به شاه چراغ و سیّد السّادات است.
پدر وى امام موسى کاظم (ع) پس از امام رضا (ع) او را از دیگر فرزندان عزیزتر داشتى، چنانکه ضیعه معروف به یسیریه را بدو بخشیده بود و همواره بیست تن از حشم خویش را به خدمت وى گماشته بود.
احمد کثیر الصّلاه و با ورع و قانع و ثقه بود، وى و محمّد بن موسى و حمزه بن موسى از یک مادر بودند. خوارزمى در کتاب مفاتیح العلوم گوید که فرقه احمدیّه از فرق شیعه بدو منسوباند و پس از موسى بن جعفر احمد را امام مىدانند و قبر وى و برادرش به شیراز در مزارى به نام شاهچراغ و سیّد السّادات واقع است و سیّد السّادات نیز لقبى باشد که شیرازیان به احمد دادهاند[۲۰]
جمالى در قصیدهاى که در منقبت اهل بیت (ع) سروده گوید:
| ارواح عالم مصطفى مقدار آدم مرتضى | جان جهان آل عبا دل احمد موسى الرّضا | |
که تا پایان قصیده ضمن منقبت ائمه دوازدهگانه، احمد را دل اهل بیت مىخواند:
| جان جمالى این جلى دید از محمّد از على | برخوان به جان گر همدلى دل احمد موسى الرّضا | |
(ق ن- ۱۸)
در باب مهدى نیز به هفتمین اشاره مىکند:
| او ز قعر هفتمین درّ ثمین | آورد در عرصه روى زمین | |
| بىشک و بىشبهه آن ترک خطا | فاش باشد فاش ز آل مصطفى | |
(فتح الابواب)
| هفت نبى دانست اندر هفت روز | چشم بگشا تا نمایم این رموز | |
رمز عدد هفت و هفتمین توجه به اعتقاد احمدیّه قابل تأمّل و بررسى است.
توجهى که پیرجمال در آثارش به شیراز دارد و آن را قبله مىخواند و قنّاد شکرشناس را در شیراز مىجوید خود مؤید نکتهاى است که گذشت:
| آیات عشق و عاشقى بشنو ز من گر عاشقى | همچون جمالى در جهان در شأن شیراز آمده | |
(غزل ۲۱۳)
در هدایه المعرفه گوید:
| بشنو این نقل صحیح بىریا | که شه شاهان على موسى الرّضا | |
| نور عصمت خواست تا بیرون کند | تا در اقلیم جهان جولان کند | |
| آن نصیب مهدى آخر زمان است | آن و این و این و آن درهم نهانست | |
*** چون فقیر از امیر عشق غنى است چه غم از مبتلاى شیرازیم
(غزل ۱۶۴)
| ابروش به پیچ و دیدهاش غمّاز است | آن بر سر قهر و این به عشوه و ناز است | |
| در مصر شکر چو خاک بىقیمت و خوار | قنّاد شکرشناس در شیراز است | |
(۶۹)
پیرجمال قلندر:
| در دل هوس کیش قلندر دارم | پنهان چه کنم پرده ز رو بردارم | |
مصباح الأرواح، ج۱، ص: ۲۶
| آیین قلندرى و آیین قمار | چون حیدرى از دولت حیدر دارم | |
(ر- ۱۸۰)
در قرن هشتم و نهم راه و رسم قلندرى و جولقى که بر مبارزات عیّاران و فتیان و جوانمردان تکیه داشت، رونق گرفت و مقبولیت عام یافت و قلندران حیدرى منسوب به قطب الدّین حیدر زاوهاى از قدرت بیشترى برخوردار بودند. اینان با تکیه بر مکتب تشیّع در میان طبقات دهقان و زحمتکش محبوبیت یافتند و چنانکه گذشت نهضت مشعشعیان و قدرت آققویونلو و حکومت اوزون حسن پایه سیاسى تشیّع را بنا نهاد و غالیون شیعى در آن دوره مورد توجّه قرار گرفتند.
پیرجمال در یکى از سلسلههاى اسناد خرقه به فخر الدّین عراقى مىرسد و رنگ قلندرى که در آثار وى دیده مىشود. شاید از تأثیر طریقه فخر الدین عراقى هم باشد[۲۱] اشارهاى در مثنوى فتح الابواب به عراقى دارد و گوید:
| جان مشتاقت شود پاک از نفاق | همچو آن پیر مغان شیخ عراق | |
رفتار حلّاج را قلندرانه مىداند مىگوید: «تا قلندروار و عیّاروار چون منصور بر سر دار نیایى فهم این سخن نکنى و تا غریبآسا بر سر چهارسوى فنا پوستى بر دوش خود نبندى در ذات این اسرار بازار عاشقان راه نیابى».[۲۲]
در بسیارى از اشعارش از آداب و رسوم و رفتار قلندران سخن گفته است: چون پوست بر دوش بستن، درّ در گوش کردن، گیسو بافتن، عریان زیستن، گلبانگ زدن، ناقوس قلندرى داشتن …
| این حکایت همچو درّ در گوش کن | تلخ باشد فاش گو خوش گوش کن | |
***
| کان سرّ خویش کردمتان یقین | زان شد اندر گوشتان درّ ثمین | |
| نور احمد از جبینش تافتى | گیسویى از بهر صید او بافتى | |
***
| تُف بر سر و رویش آنکه از عشق بخست | از بهر قبول عام در کنج نشست | |
| ناقوس قلندرى به ناموس فروخت | میخانه به خصم داد و پیمانه شکست | |
(ر- ۵۲)
| نه هرکه برهنه شد قلندر گویند | یا گرد جهان دود سکندر گویند | |
| با اسم قلندر و سکندر چه عجب | هم چوب تراشند و به خنجر گویند | |
(ر- ۳۶۱)
| عریان شوم و خوى قلندر گیرم | تا همچو خلیل خوى آذر گیرم | |
| با ترک قلندر قدح باده خورم | تا هستى و بود خود زره برگیرم | |
(ر- ۱۹۶)
عبد الواسع باخرزى در کتاب مقامات جامى از قلندران پیرجمال چنین وصف مىکند: … «چون درویش و اصحابش در لباس مرتّب از پشم شتر به سر مىبردند».[۲۳]
و مولانا فخر الدین على صفى در لطائف الطّوایف گوید: وى (پیر جمال شیخى معظم و معتقد فیه) اکثر خواصّ و عوام و پوستین او و مریدان از سر تا به پاى همه پشم شتر بود»[۲۴] …
پیر جمال قلندر با توجّه به اصل سفر و غربت هرگز آرام نداشت و پیوسته با یاران و مریدان کوچ مىکرد در کتاب مرآه الافراد گوید: مقصود آنکه این فقیر با درویشان به خاکنشینان عراق رسیدند و بگذشتند و کوچ این فقیر هنوز در اصفهان ساکن است.
در رباعى دیگر گوید:
| داناى اصول جمله درویشانند | سلطان و حشم فقیر درویشانند | |
| آرى چه کنم که ابلهان پندارند | با پرچم طاس و خرقه درویشانند | |
(ر- ۱۰۷)
پیرجمال و سماع:
| قد لسعت حیّه الهوى کبدى | فلا طبیب لها و لا راق | |
| الا الحبیب الذى شغفت به | فعنده رقیتى و تریاقى | |
در مقدمه مثنوى فتح الابواب گوید:
«انس رضى اللّه عنه قال کنّا عند رسول اللّه علیه و على آله و سلّم، اذا انزل علیه جبرئیل (ع) فقال:
یا رسول اللّه: انّ فقراء امّتک یدخلون الجنّه قبل الاغنیاء، بنصف یوم و هو خمسمائه عام، ففرح رسول (ص) و قال: أ فیکم من ینشدنا فقال بدوى: نعم، یا رسول اللّه. فقال:
هات. فأنشد شعرا فتواجد رسول اللّه (ص) و تواجد الاصحاب معه حتى سقط رداؤه عن منکبیه فلما فرغوا آوى کل واحد الى مکانه. قال معاویه بن ابى سفیان ما احسن لعبکم یا رسول اللّه. فقال مه یا معاویه: لیس بکریم من لم یهتزّ عند سماع ذکر الحبیب. ثمّ قسّم رداء رسول اللّه (ص) بین من حاضر هم باربعمائه قطعه.
برگردان: انس بن مالک (رضى) روایت کند که ما نزد پیغمبر بودیم (ص). ناگاه جبرئیل (ع) بر آن حضرت فرود آمد. و گفت: که اى فرستاده خدا به درستى که درویشان امّت تو پیش از توانگران به نیمروز آن جهان به بهشت خواهند رفت و آن نیمروز پانصد سال این جهان باشد. پس حضرت پیغمبر (ص) از این خبر شادمان شد و فرمود با حاضران مجلس که آیا در میان شما هیچکس هست که شعرى از براى ما بخواند؟ پس بادیه نشینى گفت: یا رسول اللّه من مى توانم، حضرت مصطفى (ص) فرمود: بخوان پس آن بادیه نشین این دو بیت بخواند:
«به درستى که گزیده است مار عشق جگر مرا و هیچ طبیبى نیست که درمان آن تواند کرد و هیچ فسونگرى نیست که افسون بر آن بخواند تا آن تسکین یابد مگر آن حبیبى که من گرفتار عشق اویم که نزد اوست افسون و تریاق من به غیر از وصل او درد عشق مرا هیچ دوا نیست».
پس حضرت مصطفى (ص) چون این دو بیت بشنید گریه بر آن حضرت دست داد و جسم مبارک آن حضرت به جنبش درآمد و برخاست و اصحاب با آن حضرت برخاستند و به جنبش درآمدند و چندان بدن مبارک آن حضرت حرکت کرد که ردا از دوشش بیفتاد. پس چون از تواجد فارغ گشت هرکسى باز جاى خود رفت و بنشست و معاویه پسر ابو سفیان گفت خوشبازیى کردى یا رسول اللّه. پس حضرت مصطفى (ص) فرمود که رها کن این فکر و خاموش شو اى معاویه که این نه بازى بود که ما کردیم. نه کریم باشد کسى که یاد حبیب کنند و او خوشوقت نشود و از جاى خود نجنبد. بعد از آن ردا به چهارصد پاره کردند به عدد حاضران مجلس و هریکى را پارهاى از آن بدادند.
در قرن نهم تضاد عمده بین مکتب صحو و مکتب سکر که از مشخّصه صوفیان عصر بود بیشتر دیده مىشود. سکر که غلبه محبت خداى تعالى است تا آنجا که دوستدار حق از خود بیخود شود و صحو عبارت است از وصول به مراد با حضور قلب و هوشیارى.
سکر مذهب بایزید بسطامى و صحو مذهب جنید بغدادى است.
طرفداران سکر گویند: طى طریق کمال و وصول به بارگاه جلال جز با شور و شوق روى نمىدهد، هوشیارى و اعتدال کندى مىآورد و سالک ملول مىگردد.
سماع که از جمله آداب و رسوم صوفیان است مورد توجه عرفا قرار داشته و هریک به نوعى آن را تعبیر و تفسیر کردهاند. مؤلّف کشف المحجوب هجویرى فصلى بدان اختصاص داده و آن را مقبول و مستدل ساخته است.[۲۵] امام محمّد غزالى نیز در کیمیاى سعادت به تحلیل آن پرداخته و حدّ و مرز آن را مشخّص کرده است.
پیروان طریقه مولوى که یکى از مهمترین طریقههاى تصوّف ایران و منسوب به مولانا جلال الدّین بلخى شاعر و متفکّر بزرگ ایرانى است، به سماع اهمیت بسیار مىدهند و اروپاییان به ایشان «درویشان چرخزن» یا «درویشان رقصنده» گفتهاند و بدان جهت است که در حال ذکر و سماع پاى راست خود را بر زمین استوار مىکنند و به بانگ سازهاى مختلف پیکر خویش را گرد آن مىگردانند و دستافشانى مىکنند. گفتهاند که این روش را مولانا خود بدانها تلقین کرده است.[۲۶]
از بررسى اوزان غزلیات مولانا جلال الدّین برمىآید که بیشتر آنها را براى پاىکوبى و دستافشانى سروده است، زیرا که بیشتر آنها وزنهاى مسدّس و مثمّن و حالت مقطّع ضربى دارد و بسیارى از آنها را تقطیع کرده است تا آهنگ پاىکوبى و دستافشانى را نشان دهد.[۲۷]
سعدى در بوستان گوید:
| چو شوریدگان مىپرستى کنند | به آواز دولاب مستى کنند | |
| به چرخ اندر آیند دولابوار | چو دولاب بر خود بگریند زار | |
| به تسلیم سر در گریبان کنند | چو طاقت نماند گریبان درند | |
| مکن عیب درویش مدهوش مست | که فرصت در آن مىزند پا و دست[۲۸] | |
از سخنان پیرجمال چنین برمى آید که در مجالس سماع زمان وى، شعر سعدى مورد توجه اهل سماع بوده است. وى با اشاره به یکى از مجالس سماع گوید که بیت آن شیخ سعدى نمکین را که مطربان با شورى عظیم و به ادایى خوب و اصولى خوش بخواندند دگرگون گردید و ابیات سعدى چنین است:
| مهروى بپوشاند خورشید خجل گردد | گر پرتو روى افتد بر طارم افلاکت | |
| گفتم که بیاویزم با مار سر زلفت | بیچاره فروماندم پیش لب ضحّاکت | |
در مثنوى قدرتنامه در باب سماع و شوریدگى آن گوید: اى مشتاق کرشمه هاى عشق و اى بصیر عشوه هاى حسن و اى واله شیوه هاى جدید، گوش به این ترنّم دار تا بدانى که عیاشان خرابات محبّت چه لذّتها مىیابند تا جسمشان با روح موافق مى شود و در سماع مىآیند و جلوهها مى نمایند و گاه معشوق عاشق مى شود و گاه عاشق معشوق.
هرکس که خبردار این لذات شود از طمطراق در عالم بپرهیزد و خود را بر حلقه در خرابات درآویزد و باز با خلق دو عالم بیامیزد. این غزل بخوان تا بدانى که تُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ وَ تُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ چه معنى دارد و موتوا قبل ان تموتوا چه حیاتى خوش است.
صلّى اللّه على حبیب محمّد و على آله و سلّم.
| اى ماه هفتم آسمان تو از کجا ما از کجا | وى سرو باغ دلبران تو از کجا ما از کجا | |
| گفتى که یارت مىشوم گلهاى خارت مىشوم | من شرمسارت مىشوم تو از کجا ما از کجا | |
| من خاک و تو آبى روان تو مغزى و من استخوان | من جسمم و تو جان جان تو از کجا ما از کجا | |
| جانا به جان مىبویمت مىبینمت مىبوسمت | گویى بگو مىگویمت تو از کجا ما از کجا | |
| گفتم که ناگه دلبرا بىدین و دل کردى مرا | گفتا بهل این ماجرا تو از کجا ما از کجا | |
| گفتم ترا در چارسو صد باره دیدم روبهرو | گفتا برو یاوه مگو تو از کجا ما از کجا | |
| اى رازگو اى رازگو گفتى به گوش رازجو | کآخر جمالى بازگو تو از کجا ما از کجا | |
(غزل ۱)
در رساله هشتادم مرآه الافراد در نامهاى به فرزندش عمید گوید: قوّالان که قولشان جاسوس حال است در مقابل مى نشاند و این بیتها به یاد قوّالان دهند تا مطّلع از احوال یاران شوند. این نامه نشان مى دهد که پیرجمال در مجالس سماع خویش با توجّه به حال و هواى مریدان سخن مناسبى ارائه مى کرده است و قوّالان مى باید با توجّه به اهل مجلس شعرهاى مناسب بخوانند. و ابیات این است:[۲۹]
| بازگو آن قول اى قوّال مست | تا برافشانم به عمر خویش دست | |
| بازگو آن قول اى داراى حال | تا ز حسن یار تو یابم وصال | |
| بازگو آن قول اى شیرین سخن | که بخواهد رفت روحم از بدن | |
| بازگو آن قول موزون بازگو | تا که خوش برهم زنم سنگ و سبو | |
| بازگو آن قول موزون در گلو | که درآمد آب تازهام در سبو | |
| بازگو آن قول موزون اى حریف | تا بپیوندد به جان جان الیف | |
به استناد نشانههایى که در ابیات مثنوىهاى پیرجمال به دست مىآید، قوّالان در مجلس سماع یا از اشعار سعدى مىخواندند یا از اشعار خود وى، کف مىزدند، مىچرخیدند، پا مىکوبیدند و هو مىزدند و قو مىکشیدند و به آهنگ تن تناها مىفزودند:
| تن تن تنانا تن تن تنانا | کان ماه تابان با حسن ناز است | |
***
| کف همىزد تن تناها مىفزود | نفع و سود راه و منزل مىنمود | |
(غزل ۲۲)
***
| چون دُرّ ز بحر عزّت بربودى اى سبک روح | مىرقص همچو مستان مىگوى تن تناها | |
(غزل ۹۷۵)
***
| صوفى که به فیض خویش در چرخ آید | چرخ فلک اندر بر او چرخ آید | |
| مطلوب جهان است و طلبکار اسیر | تا مال بدو بخشد و بر چرخ آید | |
(ر- ۳۶۱)
| هیچ خارج نیست از بازار حق | از خروج و رقص برگردان ورق | |
(مصباح)
| خضر غریب تشنه خو در ظلمت عشق و ادب | نوشیده آب زندگى قویى بر اسکندر زده | |
(غزل ۲۱۲)
| قوى تو هرکو شنید خوى قلندر گرفت | عور شد اندر جهان واله و انگشتنما | |
(غزل ۵)
| جام مى و چنگ و دف و عود و ناى | جمله در افغان که على شاه ماست | |
(غزل ۲۴)
| اگر خواهى بدانى سرّ این گنج | برو بر کوه و یاهویى برآور | |
| وگر گویى که ده در آدمى هو | جوابت بو که هو هو اى مسافر | |
(ق ۳۱)
در قصیدهاى به مطلع:
| بیا یکدم چو آدم دم نگهدار | که تا گردى خلیفه دور پرواز | |
گوید:
| ادب بو پوریا عند عمر شاه | به وجد و حال گردد آسمانوار | |
| بیا یکدم به کوى بادهنوشان | سراندازى بیاموز اى سپهدار | |
که در آن به پهلوان محمود خوارزمى ملقب به پوریاى ولى و نیز ملقب به قتالى (متوفّى ۷۲۲ ه) اشاره مىکند که چون عمر شاه منظور میرزا عمر شیخ (۷۹۷ ه) شاهزاده گورکانى پسر امیر تیمور در سال ۷۹۵ حکومت یافت پوریاى ولى نزد وى قلندروار چرخ زد و شرط ادب نگاه داشت که خود رسم قلندران است.[۳۰]
پیرجمال در آثارش به سماع با اصول توجّه دارد و آن را به حال شنوندگان مربوط مىدارد و ناموزونى را سفارش نمىکند و گوید:
| دوستى مىکن تو با آل رسول | تا درآیى در سماع با اصول | |
(هدایت)
| بگویم سماع اى برادر که چیست؟ | مگر مستمع را ندانم که کیست؟ | |
***
| با جمالى در سماع آید عیان | تا فلک بیند سماع عاشقان | |
(مصباح)
در شرح الواصلین نیز گوید: پس از خواندن کتاب زبده عین القضاه همدانى و پس از خواندن آیه و سورهاى همه برخاستند و به سماع مشغول شدند:
| گه گهى زانرو به صورت مىکند | گه مکان مبتدى ویران کنند | |
| تا مى و میخانه در رقص آورند | تا ز پاى عقل بردارند بند | |
| عشق را هم در شعور آرند و راز | تا که حسن عشق یابد عز و ناز | |
(فتح الابواب)
طریقت پیرجمالى:
معروف است وقتى شیخ شهاب الدّین سهروردى در سال ۶۲۸ ه براى آخرین حج عازم مکّه شد، شمار زیادى از زهّاد و صوفیان و علماى عراق نیز با وى بودند. وى دراین سفر با ابن فارض عارف و شاعر معروف مصر ملاقات کرد و به شمارى از یاران وى از جمله پسر ابن فارض خرقه پوشانید … شیخ یک بار نیز با ابن عربى ملاقات کرد مىگویند در طى این ملاقات ساعتى هر دو شیخ به هم نشستند و بى آنکه باهم سخن گویند، از یکدیگر جدا شدند. بعد وقتى از ابن عربى پرسیدند که شیخ شهاب را چگونه یافتى؟ جواب داد سر تا پا غرق سنّت است و چون از شیخ شهاب درباره ابن عربى پرسیدند گفت: دریایى است از حقایق.
نظیر همین قضاوت را از شیخ سعد الدّین حموى درباره این دو بزرگوار نقل کرده اند.
از سعد الدّین پرسیدند که شیخ محیى الدّین عربى را چون یافتى؟ گفت بحرى است موّاج که پایان ندارد. گفتند شیخ شهاب سهروردى را چگونه یافتى، گفت: نور متابعت از پیغمبر در جبین سهروردى چیز دیگرى است.[۳۱]
این مقدّمه براى روشن کردن روش پیرجمال که از ارادتمندان مکتب سهروردى است لازم به نظر مى رسید، زیرا رواج مکتب سهروردیّه در قرن هشتم و نهم در عراق و شام و آذربایجان تأثیر آن را ثابت مى کند. پیرجمال در آثار خویش با تکیه بر سنّت به طرح مسائل دیگر مى پردازد، گوید: جوهر بى همتا محمّد مصطفى (ص) است، چرا که لحظه اى از انفاس مبارک او لفظى بیرون نیاید که نو نبود که او منشأ غرایب عالم است از معجزات گوناگون که مىداند.[۳۲]
در مثنوى روح القدس که آن را در سال ۸۶۵ ه تألیف کرده است گوید:
«در خاتمه این قسم از کتاب که به روح القدس مسمّى گشته و اشارت به آنکه کنز الدّقائق مشتمل است بر اسرار کنت کنزا مخفیّا و قسم اول از کتاب شرح الکنوز در بیان صورت انبیاست که شریعتش گویند و در قسم دوم در بیان اهل طریقت و قسم سیوم در شرح اهل حقیقت که ارباب عشق و محبّتاند و این قسم نیز اوّلا مشتمل است بر احوال شیخ الاسلام شهاب الدّین عمر سهروردى- قدس سرّه- که شیخ شریعت است و ثانیا مشتمل است بر احوال زین المله و الدّین عبد السّلام کاموسى- قدّس سرّه- که پیر طریقت است و آخرین مشتمل است بر بیان حضور حضرت پیر مرتضى على اردستانى- قدّس اللّه روحه العزیز- که از ارباب تصوّف و محبّت و عشق و حقایق معرفت است و اگر به شرح بزرگى او مشغول شوم کاغذ و قلم برنتابد».[۳۳]
در مثنوى شرح الواصلین توحید را چنین بیان مىکند:
توحید اهل شرع اشهد ان لا إله الا اللّه است که هنوز وجودشان مانده بود.
توحید اهل طریقت لا إله الا اللّه است که وجود خود را از میان برداشته باشند و هنوز دوست را غایب ببینند.
توحید اهل حق یعنى محبّت لا اللّه الا اللّه است که همگى در حضور دوست باشند و به کلى از هستى خود نیست شده باشند.
شیخ شریعت پیرجمال:
از شیخ ابو النّجیب سهروردى چند رشته تصوّف منشعب مى شود که یکى از آنها سلسله معروف سهروردیه است و دیگر سلسله پیرجمالیه که از امام الدّین محمّد از شاگردان شیخ نجیب الدّین على بن بزغش شیرازى منشعب مى شود و عموم این سلسله ها از طریق شهاب الدّین سهروردى جارى شده است.
از شیخ ابو النّجیب مى رسد به شیخ شهاب الدّین سهروردى و از او مى رسد به چند تن از مشایخ قرن هفتم، از جمله شیخ شمس الدّین صفى و شیخ عماد الدّین احمد فرزند شیخ شهاب الدّین و شیخ على بن بزغش شیرازى که از دیگران مشهورتر است. شیخ ظهیر الدّین عبد الرّحمن (متوفّى رمضان ۷۱۶ ه) و سعید الدّین محمّد بن احمد فرغانى (متوفى حدود ۷۰۰ ه)- وى از شارحان تائیه فارضیه و فصوص الحکم محیى الدین ابن عربى است- و امام الدین محمّد که سلسله پیرجمالیه بدو مىپیوندد.
شیخ شهاب الدّین سهروردى صاحب حکمه الاشراق به نام ابو الفتح یحیى بن جیش بن میرک در مراغه در محضر مجد الدّین گیلانى (جیلانى) درس خوانده بود و به مناسبت نام کتابش شیخ اشراق نام گرفت و شیخ مقتول هم خوانده شده است. وى به جز حکمت الاشراق، نزدیک به پنجاه کتاب و رساله دیگر به فارسى و عربى نگاشت و در برابر حکمت مشایى بو على سینا حکمت اشراق را پایهگذارى کرد که خود بازگشتى به نگرش و اندیشه حکماى مشرق زمین بود؛ بهویژه ایرانیان. در حلب دو تن از فقها عوام را بر این حکیم جوان شورانیدند و از فقها بر کفر او فتوا گرفتند و سلطان صلاح الدّین ایوبى را به قتل وى واداشتند و او را در ۳۶ سالگى در زندان خفه کردند. شهاب الدّین جامعهاى را پیشنهاد مىکرد که پول در آن حاکم نباشد. شمس گوید شهاب عملش بر عقلش غالب بود.[۳۴]
پیر طریقت:
شیخ زین الملّه و الدّین عبد السلام کاموسى است. چند تن از این خاندان کاموسى در ردیف مشایخ صوفیه بودند و حد اقل چهار تن از آنان در ردیف مشایخ سلسله پیرجمالیه قرار دارند. پیرجمال از زین الدّین عبد السّلام کاموسى به شیخ المشایخ، قطب عالم و وارث علوم انبیاء المرسلین یاد مىکند در رساله مرآه الافراد از کتاب وى که از اکمل فقراست بهره گرفته در دوره او اقطاب و اوتاد به خدمتش کمر بسته بودهاند.[۳۵]
در رساله چهل و نهم مرآه الافراد به روش عملى کاموسى اشاره مىکند. گوید: شیخ زین الدّین عبد السّلام کاموسى- قدّس اللّه سرّه- مدّتى مدید در صومعه نشست و حاصلى نداشت. شبى بنالید. حضرت خواجه (ص) را به خواب دید. فرمود: اى زین الدّین برخیز که از خلوت سود نتوان یافت، طالب مردى باش. شیخ بیدار شد صباح از خلوت بیرون آمد و روى در عالم نهاد تا به درگاه شیخ شهاب الملّه و الدّین عمر سهروردى رسید.
شیخ زین الدّین عبد السّلام کاموسى چون داعیه بندگى داشت نه شیّادى و رزّاقى و خودفروشى؛ حضرت سیّد اصفیا او را به مراد حقیقى رساند و الّا در صومعه نشسته بود، فایدهاى از آن نمىدید، اشارت این تمثیل و مقصودات کلى در شرح الکنوز طلب کن.[۳۶]
پیرجمالى در آثارش از کاموسى (کامو) فراوان سخن گفته است:
| بر کام ماست امروز جام مدام کامو | مهمان ماست امشب عبد السّلام کامو | |
| سلطان کشور جان خورشید ملک معنى | تحقیق زین دین دان بر برج و بام کامو | |
| کاموست جان عارف، عارف دل کاشف | البتّه مىبداند، سرّ امام کامو | |
| شاه است زین کامو دستى به دامنش زن | تا نیک و بد بدانى از صبح و شام کامو | |
| جان جمالى امروز سرمست زین دین است | نى نى که در ازل باز مستم ز جام کامو | |
(غزل ۲۰۲)
در غزل ۲۰۱ به مطلع زیر ارادت خود را به زین دین کامو بیان مىکند
| عمرى به سر دویدم چون دل به راه کامو | تا گنج جان ربودم از خاک شاه کامو | |
پیر حقیقت:
پیرمرتضى على اردستانى پیر حق پیرجمال است. وى فرزند شمس الدّین محمّد اردستانى ندیم شاه منصور (متوفى ۷۹۰ ه) و مادر وى از احفاد انوشروان عادل بود. پیر جمال در مثنوى روح القدس درباره وى گوید:
«که امیر شمس الدّین محمّد پدر پیرمرتضى در یکى از جنگهاى شاه منصور با ترکمانان کشته مىشود. پیرمرتضى سه یا چهارساله بود که با خانواده خود به اتّفاق شاه منصور به شیراز مىروند و تا کشته شدن شاه منصور در شیراز مىمانند و در هشت سالگى پیر مرتضى به اردستان بازمىگردد و به کسب دانش مى پردازد. ثروت هنگفتى از پدر به ارث بدو مىرسد، ولى ثروت را در خدمت خلق به کار مىگیرد. در اردستان خانقاه و مدرسه اى در محله فهره اردستان مجاور مسجد سفید بنا مى کند و به ارشاد مردم مىپردازد».[۳۷]
در محضر استادان زمان چون سیّد قاسم، فیض مىبرد. احتمال مىدهند در زمان الغبیک و بابر اوّل شهید شده باشد. وى را در بقعهاى که خود بهپا کرده بود به خاک مىسپارند و هماکنون مزار عمومى است و مردم به مقامات معنوى وى معتقدند از مریدان وى اسحاق اردبیلى و پیرجمالى است، وى خرقه از پیرمرتضى على گرفت و جانشین او شد.[۳۸]
پیرجمال در مثنوى فتح الابواب در مدح پیرمرتضى گوید:
| گنج مخفى قدر قدرت مهر حال | ناظر سرّ فناى بىزوال | |
| راضى و مستغنى از حىّ ودود | شاکر اندر راحت و خسران و سود | |
| خاکسار خاکساران طریق | مشفق و دلجوى مشتاق رفیق … | |
| آن سوار عالم فقر و فنا | جان کباب مصطفى و مرتضى | |
| پیر رندان غمگسار باوفا | صوفى دل صاف یعنى مرتضى | |
| گرچه دیدندش یاران سربلند | خویش بستندى به مویش در کمند | |
| کاى رسیده در نهایات مقام | وى شده ساقى مستان مدام | |
| در تو مىبینیم آن ذات قدیم | از کرم بردار این خاک سلیم | |
| گه به ترکى گه به تازى زیر لب | گفتى این معنى به صد عیش و طرب | |
| بشنو این بیت اى طلبکار رضا | که نهاده در نهادم مرتضى | |
| من انا مجنون و مجنون الغریب | انت لیلى انت مولى یا حبیب | |
از نوشته هاى پیرجمال چنین برمى آید که پیرمرتضى على مدّتى در اصفهان به ارشاد پرداخت، ولى به دلیل مخالفین از اصفهان بیرون آمد و پیرجمال دلیل ویرانى اصفهان را بىحرمتى مردم اصفهان به پیرمرتضى على مىداند که بدان اشاره شد. یکى دیگر از پیران پیرجمال شیخ ظهیر الدّین على بن على بزغش (بزغوش) شیرازى است که چندین بار در آثارش به وى اشاره دارد.
شیخ ظهیر الدّین على بن على بزغش (بزغوش) شیرازى فرزند شیخ نجیب الدّین على بزغش بود. وى مانند پدرش به ارشاد طالبان طریقه سهروردى مىپرداخت و کتاب عوارف المعارف سهروردى را به فارسى برگرداند و در سال ۷۱۶ ه. درگذشت.[۳۹]
بزغش لقب یکى از اولیاء اللّه است که طایفه ایشان را بزغشیه مىخوانند. پدر نجیب الدّین از شام به شیراز آمد و در این شهر بماند و ازدواج کرد و نجیب الدّین در شیراز به دنیا آمد و پس از تحصیلات خویش به سفر حجاز رفت و به خدمت شیخ شهاب الدّین سهروردى رسید و از دست او خرقه پوشید و به شیراز بازگشت و خانقاهى بر پا کرد و به ارشاد پرداخت. در سال ۶۷۸ ه. درگذشت. پیرجمال از مجموعه بو سعید بزغش نام مىبرد و در جایى نیز از قول ظهیر الدّین بزغوشى گوید: که غریب کسى است که درشهرش نگذارند و گویند دزد و سالوس است.
| مجموعه بو سعید بزغوش | مرآت دل است و گنج خاموش | |
سلسله طریقت او:
در کتاب اصول الفصول از روى خط شیخ عبد اللّه، المدعو به شاه میر رحمه اللّه نقل است:
انا الفقیر عبد اللّه المدعو به شاه میر، لبست من غیر استحقاق و استیهال بکمال خجلت من ید المولانا و مقتدانا امام المولى فخر الدین احمد و هو لبس بکمال استعداد و الاستحقاق من ید الخاتم العشاق شیخ سعد الدین ابى سعید العلوى الحسینى البزغشى و هو لبس من ید سیّد العارفین سیّد العاشقین پیرجمال اردستانى.
وى مرید پیرمرتضى على اردستانى و او مرید شیخ محمّد زوارهاى و او مرید خواجه عزّ الدین حسین الکاموسى و او مرید خواجه صاین الدّین اصفهانى و او مرید والد خود خواجه زین الدّین عبد السّلام و او مرید خواجه امام الدّین محمّد بود. وى مرید شیخ نجیب الدّین على بزغشى شیرازى، وى مرید شیخ شهاب الدّین سهروردى و وى مرید عمّ خود شیخ ابو النجیب عبد القاهر سهروردى، وى مرید شیخ احمد غزّالى تا مى رسد به معروف کرخى.[۴۰]
طریقه دیگر:
پیرمرتضى از پیرامام الدّین نایینى و او از شیخ علاء الدّین زواره اى و او از امام الدّین و از شیخ عبد السّلام کامویى و او از مریدان شیخ عبد السّلام بابا عارف موغارى و شیخ محمّد اصفهانى و شیخ عبد السّلام از شیخ فخر الدّین عراقى و او از بهاء الدّین زکریاى مولتانى و او از شیخ شهاب الدّین سهروردى تا معروف کرخى و در بعضى کتب چنین یافتم که سیّد مرید شیخ رکن الدّین ابو الفتح و وى مرید پدر خود شیخ صدر الدّین و وى مرید پدر خود شیخ بهاء الدّین زکریاى مولتانى بوده است.[۴۱]
رؤساى سلسله پیرجمالیه به قرار مشهور بیست نفر بودهاند و یکى بعد از دیگرى ریاست این سلسله را برعهده داشتهاند. آنان عبارتاند از: پیراسحاق، پیرعلى، پیرحسین، پیربابایى، پیربابا طاهر، سلطان سیّد لطیف، شیخ محمّد على، سیّد علاء الدّین، شیخ عارف یا بابا عارف صوفى.[۴۲]
پیرجمال و عارفان و شعراى دیگر:
حلاج
از قول مولانا جلال الدّین منقول است که روزى یاران را جمع کرد و گفت: از رفتن من هیچ غمناک نشوید که نور منصور بعد از صد و پنجاه سال بر روح عطّار تجلّى کرد و مرشد او شد. این سخن ارتباط عطّار را با حلّاج در اعتقاد مولوى نشان مىدهد. تجلّى دیگر روح حلّاجى در آثار عطّار توجّه خاصى است که او به احوال شوریدگان و عقلاى مجانین دارد و گویى بدین وسیله خواسته احوال امثال شبلى و حلاج را تأیید کند.[۴۳]
پیرجمال اردستانى قرنها بعد مىگوید: «تا قلندروار و عیّاروار چون منصور بر سر دار نیایى فهم این سخن نکنى و تا غریبآسا بر سر چهارسوى فنا پوستى بر دوش خود نبندى، در ذات این اسرار بازار عاشقان راه نیابى».[۴۴]
در مثنوى فتح الابواب به داستانى از حلّاج اشاره دارد که در ضمن آن به توجیه تفکّر حلّاج مى پردازد و مىگوید: این فقیر از اهل حال شنیدم که گفت منصور را علیه السّلام در حلقه منصفان دیدم. گفتم: چرا آن دعوى کردى؟ گفت: عزیزان زمان فهم نکردند که من چه مىگویم. من گفتم که من درست گشتم. من نگفتم که خالقم، ربّم، قادرم. و در جاى دیگر گوید: و به تحقیق بدان که نظرى با حسین منصور بود که آن آشوب در عالم افکند.
در رباعى زیر نیز گوید:
| گر پرده ز روى کارها بردارم | چون خاک حقیر بارها بردارم | |
| گر بر درم این پرده که بر گونه ماست | من نیز چو منصور یقین بردارم | |
مصباح الأرواح، ج۱، ص: ۴۱
(ز- ۱۸۱)
| سرخرویى دو عالم خواجه یکرنگى بود | نى ز یکرنگى شد از منصور گلگون روى دار | |
(ق- ۹)
| گر شوى تو گوشوارى با تو گویم راز دل | زانکه راز دل برد منصور بر بالاى دار | |
(ق- ۲۶)
| جیحون چو دیدى غسل کن تا پاک گردى همچو ما | و آنگه بیا منصور شو بر پاى خود بردار شو | |
(ق- ۲۱)
| مانند منصور اى جوان گفتى انا الحق بىزبان | تا یاد یار خود رود جولان کند بر دار خود | |
(ق- ۹۵)
سنایى، ابن عربى، مولوى
گوید: روزى به حضرت غلام صاحب الزّمان فجر نامتناهى، بیت الحرام معانى، پیر مرتضى اردستانى- علیه الرّحمه- از او سؤال کردم از دوستى و دشمنى صحابه و رضوان و جنّت و امثال اینها، حضرت پیر فرمود: اگر از راه شرع مىپرسى، جواب این مسئله دادن کار ما نیست و اگر از روى فقر و روى معنى مىپرسى مىگویم …
این حقیر از لب و دندان عارف حضرت سالار محقّقان پیرمرتضى على شنیدم که فرمود: حدیقه سنایى و فصوص شیخ محیى الدّین عربى- قدّس اللّه روحهما- در یک ورق مثنوى مولانا هست.[۴۵]
مولوى را در آثارش چنین وصف مىکند: حضرت سیّد متکلّمان و پیشواى مشتاقان و غواص بحر محبّت و راهدان صحراى شفقت، یا سیّد العاشقین و سیّد العارفین. در بیشتر مثنوىهاى خویش به ابیاتى از مثنوى مولوى استناد مىکند. وزن هفت مثنوى بیان احوال مصطفى در بحر رمل مسدّس مثنوى مولوى سروده شده است.
در مثنوى بدایت الحکمه گوید:
| آن نماینده طریق عاشقان | که ندیده چون طریقش در جهان | |
| شاه رومى آن حقیقت دان فاش | که جهانى گشته روشن از صفاش | |
عطّار
با ارادتى که به مولوى مى ورزد، اما مى نماید که مست عطّار است:
| چه گر جهان همه رقصان ز شمس تبریزند | شنیدهام جمالى که مست عطّار است | |
(غزل- ۱۹)
| کان شهد و شکر آن شاه قباد | قطب مستان بىشکى عطّار دان | |
(فتح الابواب)
هفت مثنوى خویش را به نام حقایق احوال مصطفى با توجه به منطق الطّیر عطّار سروده است و از هفت شهر عشق عطّار الهام گرفته. در مثنوى فتح الابواب دراین باره گوید:
| جان عشق است و منطق طیر است | شرح عاشق شعور هر پیر است | |
| شربت خوشگوار عطّار است | یاد یاران دمار اغیار است | |
| غلبات شهنشه روم است | فرسیان را صریح معلوم است | |
| آفتاب جهان جان على است | ماهتابست و آبوتاب جلیست | |
| لؤلؤ قعر بحر مصطفویست | باده کهنه است و جام نویى است | |
| مرتضى ساقى و جمالى جام | مرتضى باده و کمالى کام | |
و در جاى دیگر عطّار را عالم سرّ توحید مىداند. در قصیدهاى گوید:
| دلى کو مخزن اسرار باشد | کجا میلش سوى اخبار باشد | |
| کسى داند صفات شاه مردان | که او از علم برخوردار باشد | |
| نه آن علمى که واعظ باز گوید | مرادش کسب یک دینار باشد | |
| چو آن علمى که در قرآن نهفته است | که اندر هفت بطن غار باشد | |
| چو آن علمى کز آن مولاى رومى | بگفت عشق در گفتار باشد | |
| چون آن علمى که بر دار حقیقت | ابا منصور جان بر دار باشد | |
| چو آن علمى که اندر سرّ توحید | درون سینه عطار باشد | |
(ق- ۴)
در قصیدهاى دیگر به شعراى عارف و عطّار اشاره مىکند:
| گر شه جلال رومى است ور اوحدى و عطار | گر قاسم و نظامى ور سعدى و سنایى | |
| فىالجمله بر رخ دوست این جام نوش کردند | تو همچو یخ فسرده همچون منى و مایى | |
(ق- ۲۷)
جمالى و سعدى
با توجه به اینکه در مجالس سماع صوفیان قرن هشتم و نهم، غزلیات سعدى آتشافروز عاشقان صوفى بوده است و پیرجمالى بارها بدین نکته اشاره کرده است که مطربان نیمه مست بیت حضرت سیار باد در عشق و بلبل خوشنواى گلزار ذوق شیخ سعدى- علیه السّلام- با شورى عظیم به آواى خوب و به اصولى خوش مى خواندند و سعدى را به صفت نمکین یاد مىکند.
یکى از دگرگونیهاى درونى وى در شب سیزدهم رجب ۸۶۷ ه ابیات زیر از سعدى بود:
| مهروى بپوشاند خورشید خجل گردد | گر پرتو روى افتد بر طارم افلاکت | |
غزلى نیز در مدح سعدى سروده به مطلع:
| دل شد به کوى سعدى در جستجوى سعدى | اى سعدیان بشارت کآورد خوى سعدى | |
گوید:
| در کاسه جمالى است اى دل فکار مخمور | آن مى که جوش مىزد اندر سبوى سعدى | |
| سعدى است جام صهبا روزى است ساقى ما | اى تشنگان بنوشید آبى ز جوى سعدى | |
| در خاک پاى سعدى بسرشته عنبر عشق | ز آن در جهان فزوده چون مشک بوى سعدى | |
| بیناست در حقیقت هرکس که دیده باشد | در بزم بادهنوشان یک بار روى سعدى | |
(غزل ۲۲۹)
فخر الدّین عراقى
چنانکه گذشت در یکى از سلسله هاى طریقت پیرجمال به فخر الدّین عراقى مى رسد و روحیه قلندرانه وى شاید از عراقى مایه گرفته باشد. در فتح الابواب گوید:
| جان مشتاقت شود پاک از نفاق | همچو آن پیر مغان شیخ عراق | |
شیخ محمّد روزبهان:
که او را به شیخ شطّاح الملیح العاشق العارف قطب العاشقین و العارفین وصف مى کند و نام مى برد، ابو محمّد بن ابو نصر بقلى شیرازى دیلمى است که به شیخ شطّاح معروف بود (۵۲۲- ۶۰۶ ه).
عین القضاه همدانى:
در شرح الواصلین گوید شبى جماعتى از درویشان باهم نشسته بودند و کتاب زبده حضرت سرور ملامتیان، و مغز و نغز آن شیخ عین القضاه همدانى علیه السّلام در میان بود و جماعت درویشان از مریدان حضرت شیخ علاء الدّین زواره اى بودند که در مدینه نایین آسوده اند. در مثنوى شرح الواصلین گوید پس از خواندن کتاب زبده عین القضاه و خواندن آیهاى به سماع پرداختند.
| جز روى تو خود روى ندیده است جمالى | ز آن روست که شد بنده شاه همدانى | |
(غزل ۲۵۸)
شیخ محمود شبسترى:
در کتاب فتح الابواب در شرح بیتى از گلشن راز شیخ محمود شبسترى مىپردازد و بدان استناد مىکند و بیت این است:
| کسى مرد تمام است کز تمامى | کند با خواجگى کار غلامى | |
و این بیت در گلشن راز در پاسخ پرسش حسینى هروى درباره مرد تمام آمده است:
| مسافر چون بود رهرو کدام است | که را گویم که او مرد تمام است[۴۶] | |
بابا افضل کاشى:
رباعیات پیرجمال بیشتر به سبک عطّار سروده شده است. در نسخه عکسى پاریس که نسخه اصلى این مجموعه است در پایان رباعیات پیرجمال رباعى زیر آمده است، بدین مضمون منسوبه الى صفوه اهل التّحقیق افضل کاشى رحمه اللّه علیه
| افضل دیدى که هرچه دیدى هیچ است | و آنها که بگفتى و شنیدى هیچ است | |
| سرتاسر آفاق دویدى هیچ است | وین نیز که در کُنج خزیدى هیچ است | |
رباعى فوق هم به اوحد الدّین کرمانى و هم خیّام منسوب است. در رباعى منسوب به اوحدى به جاى افضل اوحد آمده و در رباعى منسوب به خیّام در مصراع اوّل: دنیا دیدى و هرچه دیدى هیچ است.[۴۷]
پیرجمال به استقبال رباعى فوق گوید:
| افعال نکوى خود چه دیدى هیچ است | در بحث هرآنچه کج شنیدى هیچ است | |
| بىیار دلا به سر دویدى هیچ است | در خلوت عُجب خود خزیدى هیچ است | |
***
| بىدرد لقاى دوست دیدن هیچ است | بىعشق دلا نفس کشیدن هیچ است | |
| کورانه به دست و پا دویدى هیچ است | هوشانه به خلوتى خزیدى هیچ است | |
(ر- ۶۱)
نیکلسون در بررسىهاى خود شاعر را بابا افضل کاشى مىداند ولى زندهیاد زرّینکوب مىگوید: ذکر شاعرى به نام افضل در بعضى از رباعیات هست که شاعر از او با تکریم یاد مىکند و ظاهرا برخى رباعیات وى را استقبال کرده. این بابا افضل بدون شک بابا افضل کاشانى که نیکلسون پنداشته است نیست. ممکن است افضل ترکه از معاصران شاعر باشد یا افضل دیگرى.[۴۸] در قصیده زیر توجّه خود را به عرفاى خاص توجیه مىکند و سبک خود را مشخّص مىسازد:
| اى مانده چون سکندر در عجب و کبریایى | کبریت را بسوزان از بهر روشنایى | |
| چون خضر مسکنت جوى گر زندگیت باید | تا بو که همچو الیاس یابى ز خود رهایى | |
| چون انبیا درین ره در نیستى فزودند | تا در جهان هستى گردند رهنمایى | |
| گر شه جلال رومیت ور اوحدى و عطّار | گر قاسم و نظامى ور سعدى و سنایى | |
| فىالجمله بر رخ دوست این جام نوش کردند | تو همچو یخ فسرده همچون منى و مایى | |
(ق- ۲۷)
پیرجمال و جامى:[۴۹]
دو عارف، شاعر هم عصر نماینده دو جریان فکرى اعتقادى زمان خویش با یکدیگر دیدارى داشته اند که حاوى نکات قابل تأمّلى است. عبد الواسع باخرزى در کتاب مقامات جامى درباره دیدارى میان پیرجمال و جامى آورده است:
«پیرى بدسگال از گوشه نشینان شهر شیراز که سخنان متفرّق در صورت رسایل مرتّب مى گردانید، چنانکه به هیچ طریق میان عبارات عربى و ترجمه آن به فارسى و نظمى که هر موضع ایراد مى کرد بى مناسبت بود … اما بعضى از جمله آن ولایت که به صفت کتابت و تذهیب و جدول و تجلید امتیازى داشتند رسایل مهمل او را به تکلیف هرچه تمامتر به درجه تکمیل رسانیده، در صورت تحف و هدایا به هر شهر و ولایت مى فرستادند … در آن سفر جمعى کثیر از پسران صبیح الوجه در کسوت ارادت با وى ملاقى شده به لسان اجراى معارف پیوسته مىگفت: که ما در مقام غلبه محبّتیم و اینها همه جمال اللّهاند و چون خدمت درویش و اصحاب وى باجمعهم در لباس مرتّب از پشم شتر به سر مى بردند. آن حضرت (جامى) به ازاى کلمات او چنین فرمودند: که رابطه خصوصیت بر این وجه است که اینها جمال اللّهاند و شما جمالاللّهاید … و بالاخره آن پسران که از مملکت فارس همرکاب او بودند پیاده شدند و آن شیخ پرتلبیس در آن صحراى بىپایان سخره شیطان و مسخر ابلیس گشت و وى را گروهى انبوه از مریدان بىتمییز بودند که به زبان بلاهت چنین درمىنمودند که هر فیضى که از جانب مبدأ فراز و نشیب این عالم صورت مىدهد همه از ممرّ فیضان وى است».[۵۰]
مؤلف لطائف نیز گوید: «وقتى ایشان (جامى) در سفر حجاز به بغداد رسیدند.
پیرجمال عراقى با جمعى از مریدان به دیدن ایشان آمد. وى شیخى معظم بود معتقد فیه اکثر خواص و عوام، و پوستین او و مریدان از سر تا به پا همه پشم شتر بود. چون چشم بر ایشان (جامى) افتاد گفت: جمال الهى دیدید. ایشان گفتند ما پیرجمال الهى دیدیم، یعنى شتران خدا را».[۵۱]
آثار پیرجمال
پیرجمال اردستانى چون عطّار به کثرت آثار معروف است. تقریبا سى اثر از وى مانده است. از ویژگى آثار وى آمیختن شعر و نثر با یکدیگر است. دیوان وى شامل قصاید، ترجیعات، ترکیبات، مستزادات، غزلیات، رباعیات، فهلویات است. در پایان مثنوىهاى خویش از آثارش نام مىبرد و کار تحقیق را آسانتر مىسازد. مجموعه رباعیات را میزان الحقائق نام داده و در آثارش از آثار شعر خویش، قصاید، ترجیعات و مستزادات را به نام اثر مىآورد. با بررسى آثارى که در اختیار اینجانب بود و نسخه دیوان وى در کتابخانه مجلس به شماره ۱۳۰۰۵/ ۱۳۱۵ و کتابخانه تبریز به شماره ۱۴۱۵- ۵۶/ ۳۶ و نسخه عکس پاریس ۸۱۳) p .s (1132 دانشگاه تهران، کلیات دیوان شعر پیرجمال را فراهم ساختم که نشر روزنه آن را منتشر کرده است.
- کلیات اشعار: شامل ۱۹ قصیده نعتیه، ۲۷ قصیده، چهار مستزاد، دو ترجیعبند و غزلیات و قطعه رباعى- فهلویات است که انتشارات روزنه در سال ۱۳۷۶ آن را منتشر کرده است.
- مرآه الافراد: کتابى است مشتمل بر ۱۶۵ رساله آمیخته به نظم و نثر فارسى و متضمّن اندیشه و افکار و تعلیمات صوفیانه پیرجمال که فاضل ارجمند جناب دکتر انیسىپور با دقتى خاص آن را منتشر کردهاند.
- فهلویات: بخشى از اشعار پیرجمال است که در بسیارى از آثارش گاهبهگاه آمده و خود آن را پهلوى نام داده است شامل یازده ترانه و دوبیتى و یک غزل به زبان پهلوى است.
در فتح الابواب گوید: شبها بوده است که این فقیر گوش به زمزمه سوزناک حضرت ساقى میخانه عشق داشته باشم. در سرّ صداى نرم آن حضرت- علیه السّلام- این پهلوى شنیده باشم:
| دلى که مهر واروى تَه ورزى | گریوان وادَرى و واندرزى | |
| به کیهان در تجى دیوانه و گیج | هرکه وینى وَ احوالَ ته پرسى | |
فهلویات پیرجمال را به یارى استادان زبانشناس، دکتر کتایون مزداپور و زندهیاد دکتر ایرج وامقى آوانویسى و بازگردانى شده است در پایان کلیات دیوانش به چاپ رسیده است.
بیان حقایق احوال مصطفى مشتمل بر هفت مثنوى که از مجموعههاى باارزش زبان و ادب و عرفان فارسى است. مثنوى تعلیمى عارفانه، عاشقانه که مثنوىهاى زیر را در بر دارد:
- مصباح الارواح که آن را در بیستم صفر ۸۶۸ ه به پایان رسانده:
| مانده به ده روز از ماه صفر | کاین ملک گردید با شمس و قمر | |
| هشت سال و شصت سال هشتصد | رفته بود از هجرت شاه رصد | |
- احکام المحبّین: آن را در شوّال ۸۶۶ تألیف کرده و ۱۷۹۳ بیت دارد. شامل ۱۰ بیت عربى است.
- نهایه الحکمه: در شوّال ۸۶۸ به پایان رسانده گوید:
| هشتصد سال است و شصت و هشت سال | که نهان بُد این درر در بحر حال | |
| در نه شوّال زد جوش غریب | لجّه دریاى بىقعر حبیب | |
این مثنوى حدود ۳۰۵۹ بیت فارسى و ۱۴ بیت عربى دارد.
- بدایه المحبّه: شامل ۱۶۰۹ بیت فارسى و ۱۹ بیت عربى است و آن را به سال ۸۶۹ تمام کرده است.
| هشتصد سال است و شصت و نه به سر | که محمّد کرد هجرت اى پسر | |
- هدایه المعرفه: هفدهم ماه رمضان ۸۶۹ آغاز کرده است و مجموعا ۳۸۶۱ بیت دارد.
| رفته بُد از هجرت آن نامور | هشتصد با شصت و نه سال اى پسر | |
| هفدهم بود از مه صوم اى جوان | کاین چهار انهار جنت شد روان | |
- فتح الابواب: به سال ۸۷۳ آغاز کرده است و ۴۷۶۸ بیت دارد.
| چون به نزدیک آمده ماه رجب | بازگو از خلق آن شاه عرب | |
| هشتصد و هفتاد و سه سال تمام | درگذشت از هجرت شاه مدام | |
| که برون انداخت دُرّهاى غریب | شور عشق از قعر دریاى حبیب | |
- شرح الواصلین: به سال ۸۷۶ ه تألیف کرده و ۳۳۱۹ بیت دارد.
هفت مثنوى مصباح الارواح، احکام المحبّین، نهایت الحکمه، بدایت المحبه، هدایت المحبه، فتح الابواب، شرح الواصلین تحت عنوان بیان حقایق احوال مصطفى از مجموعههاى باارزش زبان و ادب و عرفان فارسى است که ۱۸۴۰۹ بیت فارسى و ۳۳ بیت عربى و ۱۰ بیت گوناگون دارد.
- شرح الکنوز: مجموعهاى است که در بیشتر نسخهها دو کتاب به شمار آمده است.
- بحر الرّموز: چنین شروع مىشود:
| به اسم اعظم و به ذات قدیم | که عشقست و بس هرچه هست اى حکیم | |
- کنز الدّقائق: با بیت زیر شروع مىشود:
| مشعله صبح سعادت دمید | وسوسه ظلمت عادت رسید | |
- کشف الرّموز: در بیان ظهور حقیقت عشق که سرّ ولایتش خوانند.
- تنبیه العارفین: چنین شروع مىشود: اى فرزند یک لحظه بندهوار بنشین.
- روح القدس: که آن را در سال ۸۶۵ ه. به پایان رسانده و منظومهاى طولانى درباره شریعت، طریقت و حقیقت است.
- کشف الارواح: رسالهاى عرفانى در تأویل و تفسیر قصه یوسف است و چنین شروع مىشود:
| به نامت نامه را سر برگشادم | که اندر کوى عشقت مىسرایم | |
- محبوب الصدّیقین:
| روز از نور عشق شد خرم | ظلمت شب درید جامه غم | |
- مشکاه المحبّین:
| اى گزیده جهان و هرچه در اوست | جان عالم تویى و عالم پوست | |
- معلومات:
| اى رفیق ره و حریف مدام | وى طلبکار رند دُردآشام | |
- مفتاح الفقر: اعلم یا اخى ان الانبیاء و اولیاء الفقراء …
- نور على نور:
روى فى الخبر عن رسول (ص): قال اول ما خلق اللّه العقل:
| مصطفى نور و نور مشهور است | على بوالعلاء على النّور است | |
- ناظر و منظور: در معنى اللّه نور السّماوات و الارض مثل نوره کمشکاه.
- نصرتنامه: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم نصر من اللّه و فتح قریب. اى اخى بدان که جمیع اشیا به مثال طلسمند.
- المنظوم فى رقّ المنشور: که به نام المسطور فى رق المنشور نیز آمده است: اى آنکه مشتاق جمال دوستى و مىخواهى که معرفت الهى فهم کنى.
- قدرتنامه: اى برادر اگر مىخواهى که زندهدل شوى نفس نگهدار.
- فرصتنامه: در معنى سوره و اللیل اذا یغشى.
- مهرافروز: اى عزیز بدان که نبوّت و قدرت از حضرت محمّد مصطفى (ص) است.
- مرآه الحبیب: اى عزیز یک دم حاضر باش که سخن در وقت مىگذرد تا حاضر اوقات شویم.
- استقامتنامه:
| استقم دل که باز حسن حبیب | مىکند عشوهها به عشق غریب | |
- مهر قلوب:
| اى جمالى شرح این مهر قلوب | رو نهان کن خوش در این پرده عیوب | |
| تا که معنى غالب آید بر کلام | پیش چشم حرفبینان و السّلام | |
- میزان الحقائق: مجموعه رباعیات پیرجمال است که در بیشتر مآخذ، آن را کتابى جداگانه یاد کردهاند.
پیرجمال به حفظ نام آثارش توجه داشت و در پایان بعضى آثارش به مناسبتهائى از آثار خویش و موضوعهاى آن نام برده است. در پایان مثنوى فتح الابواب چنین آورده:
| … لیک یارى جو که چون مرآت صاف | وانماید دمبهدم لاف و گزاف | |
| گر کند صد پاره جسمت دم مزن | ور کشد طفلت برش مگشا دهن | |
| تا بدانى در بر او این رموز | تا ز بىصبرى نیازى این کنوز | |
| گر تحمّل داشتى موسى یقین | که بنهادى گرهها بر جبین | |
| گر از آن او شدى بىشک و ریب | زانکه یا خضر است اى دل گنج غیب | |
| چونکه موسى با اشارتها نساخت | صورت بىصبریش آن گنج باخت | |
| شرح من مرآت و گنج پرفتوح | بازجو اى فرد طالب در شروح | |
| گر تو آن روح القدس آرى به چنگ | بىجهت اندر جهان نارى و رنگ | |
| جان مشتاقت شود پاک از نفاق | همچو آن پیر مغان شیخ عراق | |
| تا که تنبیهت کند یار و ندیم | قصه آن کهف و اصحاب رقیم | |
| تا اگر محبوب یابى در کنار | در نیازى عاقلانه اى سوار | |
| زانکه محبوبت نماید کشف حال | همچو حال یوسف و تخت و وصال | |
| حسن یوسف جور اخوان بایدت | تا که مصباحى به دیدار آیدت | |
| شعله مصباح بطلب چون غریب | تا ببینى حسن پنهان حبیب | |
| تا بدانى مقصد احکام عشق | تا نگهدارى به کف بر جام عشق | |
| لیک با حکمت بنوش این دُرد دَرد | تا نهایتبین شوى و مرد فرد | |
| تا به یاد آرى بدایت در حضور | تا ز هجرتها نگیرد دل نفور | |
| تا ببینى چهره خوب رضا | تا هدایت یابى از حسن غزا | |
| گر رضا خواهى تو از حسن حبیب | رو طلب کن فتح ابواب غریب | |
| حاضر اوقات و مهر روز باش | تا ببینى حسن مهرافروز فاش | |
| باشد اندر دستشان مفتاح فقر | جسمشان مشکات و دلشان راح فقر | |
| کس نداند قصد معلوماتشان | کس نبیند سیر ترجیعاتشان | |
| قامت ترکیبشان باشد بلند | مستزاد آرند با بند و کمند | |
| نى ابد جویند و نى ذکر ازل | ذوق حال آرند در نغمه و غزل | |
| در قصاید قال در حال آورند | روحهاى غیب در قال آورند | |
| اى حبیب آن دردمندان تواند | که غبار و گرد میزان تواند | |
| نعتشان اوراد جان است و زبان | هم نهان و فاش روزان و شبان | |
| اى جمالى مطرب و ساقى بیار | چون گشاده در به روى اهل غار | |
| حمد للّه شکر اللّه الکریم | که همىبینیم خوش کهف و رقیم | |
سبک آثار پیرجمال
از ویژگى خاص آثار وى به هم آمیختن شعر و نثر است که در بسیار موارد صنعت التفات در آن دیده مىشود. چون از بیان تداعى آزاد پیروى مىکند و سخن را به مناسبت حال شنونده یا چگونگى گفتار تغییر مىدهد. شیوه آثار تعلیمى خاص مثنوى مولوى در آثارش دیده مىشود. بارها حدیثى یا روایتى را طرح کرده و به تفسیر پرداخته، ولى به مناسبت حال و هواى خویش به تمثیلهاى دیگر پرداخته است. در کاربرد واژگان حدّ و مرزى ندارد؛ حتى گاه از قوانین کلام و ساخت آن طفره مىرود. واژگان ترکى، محلّى، عربى مددکار وى در بیان مطالب اوست. خود را در تنگناى قافیه قرار نمىدهد و براى رهایى از آن شیوههاى خاص در اشعارش به کار برده است.
در نثر بیشتر به نثر فنى توجه داشته، اطناب و استشهاد و تمثیل و درج که از ویژگى نثر فنى است در بخشهاى مثنوىها که به نثر آورده است دیده مىشود. زبان پیرجمال زبان زمان اوست. زبان صوفیانى که بىتکلّف براى مریدان سخن مىگویند. بنابراین از تکلّف و تشریفات مىگریزد، لذا دربند ترکیب واژگان نیست. واژهها گاه چون موم در دست او شکل مىگیرند و گاه ترکیبهایى مىسازد هنجار گریخته و نامعهوده پسوندهاى ور- ناک- ستان از پساوندهاى پربسامد نثر و شعر پیرجمال است.
افعالى چون تالاندن- بندیدن- نگاهیدن- ریزیدن- پرهیزیدن و ترکیباتى چون، ابرناک دودناک، خوابناک درختشان بندهور و در کلمات مغولى- تو- طمغاجى یا تیژگان (مژگان) هژگان در شعر و نثرش به کار برده است.
هدف پیرجمال در شعر و نثر تعلیم است؛ تعلیماتى که بدان عشق مىورزد. عشق به احمد و حیدر، خمیرمایه آثار اوست. خود را شاعر نمىداند و از شعر بىخاصیت مىگریزد. به پسرش سفارش مىکند:
| اى جان پدر به شاعرى هیچ مپیچ | شعرى که ز عشق ناید آن هیچ است هیچ | |
| نى هرکه رخى بدید عاشق باشد | هیج است طریق عشق هیچ اندر هیچ | |
(ر- ۳۲۷)
و گوید:
| شعر آن باشد که وارد حق باشد | در دیده عشق وحى مطلق باشد | |
| بیگانه ز عشق مست و احمق باشد | ور گفتارش ره انا الحق باشد | |
(ر- ۳۳۹)
زیرا:
| معنى به مثل چو مرغ یا پر باشد | خود پر چه بود اگرنه آن فر باشد | |
| معنى آن است کز ملامت شاد است | تا در صف عاشقان مضطر باشد | |
(ر- ۹۱)
سبک بیان وى در مثنوىها چنین است: با آیه یا حدیثى آغاز مىکند و به تفسیر تعلیمى آن مىپردازد. یا با شعر سخن آغاز مىکند و پس از ذکر حکایتى به نثر مىپردازد. این بخش از سخنانش تعلیمى است باز به شعر استناد مىکند و در فرصتى دیگر نثرى شعرگونه مىآورد. نوعى موج شعرى در کلامش دیده مىشود. ستون بناى سخنان وى آیه و حدیث و مسائل عرفانى است و ابو هریره، انس بن مالک حسن بصرى، سلمان، ابا ذر، راویان حدیث آثار پیرجمالاند. در مجموعه مثنوىهاى بیان حقایق احوال مصطفى زندگى پیغمبر (ص) با نگرشى عارفانه به نظم و نثر درآمده است.
آنچه سبک پیرجمال را خاصه در نثر از آثار زمان او جدا مىکند، نرمى و روانى بیان اوست. با توجه به اینکه در دوره تحول زبان پارسى، صوفیان پاسداران صمیمى زبان بودهاند و مىکوشیدند تا سخنانشان مقبول و مطبوع مریدان آنها باشد. مریدانى که از پایینترین طبقه اجتماعى و زحمتکشترین آنان بودند. بنابراین زبان پیرجمال زبان ساده و رایج زمان اوست. هرجا آیهاى یا حدیثى مىآورد یا به شعرى تازى استناد مىکند، براى رعایت حال خواننده آن را به فارسى برمىگرداند؛ همچون نویسندگان دوره نخست زبان فارسى که برابریهاى معانى را به زبان عربى و فارسى رعایت مىکردند تا پیوستگى معنوى خویش را با خواننده از دست ندهند.
پیرجمال بر آن است که طرحى نو به کار برده است، گوید:
| تا توانى طرح نو انداختن | هم توانى مرکبت خوش تاختن | |
| تا که هر دم تازهرو باشى چو آب | بلکه تابى در جهان چون آفتاب | |
فتح الابواب)
| یک صنجه میزان حق آویختهام | بازار مقلّدان به هم ریختهام | |
| خواننده این کتاب عاشق گردد | داند که دگر خاک به نو بیختهام | |
(ر- ۱۶۶)
در شعر به شیوه شعراى اهل حق چون عطّار، مولوى، سعدى و عراقى توجه دارد. وزن مثنوىها بیشتر بر وزن مثنوى مولوى است و قصاید و رباعیاتش به سبک عطار. در غزل شور و حال عاشقانه شیعى دارد گاه جمالى، گاه غریب یا جمالى غریب تخلّص مىکند. با توجّه به اینکه شاعران و نویسندگان ادامهدهندگان واقعى فرهنگ و ادب پیش از خود هستند و آثارشان تبلور فرهنگ زمان ایشان است و ریشه در گذشته سنّتى دارد. شناسایى آنها مىتواند در تشخیص هویت فرهنگى این مرزوبوم سودمند باشد.
نسخه شناسى آثار پیرجمال
- مجموعه ف ۱۳۲۱ پاریس ۸۱۳/p .s (بلوشه) ۱۷۵۷- به خط نستعلیق ۸۵۳ گ- ۲۰ سطر- مجموعه رسایل منظوم و منثور از فضل اللّه جمالى اردستانى دهلوى (فوت ۹۰۱ ه) بیان حقایق احوال مصطفى در هفت بخش. در پایان رباعیاتى از افضل الدّین کاشانى به نام صفوه اهل التّحقیق آورده است. در این نسخه احکام المحبّین، قدرتنامه، فرصتنامه، مهرقلوب، نهایت الحکمه، بدایه المحبه، مصباح الارواح، فتح الابواب، شرح الواصلین، نصرتنامه، هدایه المعرفه، نور على نور و رباعیات آمده است. این مجموعه در مثنوىهاى هفتگانه اصل قرار گرفته است. هم به دلیل قدمت نسخه و هم به دلیل سبک کتابت آن. میکروفیلم آن در فهرست میکروفیلمهاى دانشگاه تهران، به شماره ۱۳۲۱ ص ۵۹۴، ج ۱ ثبت شده است.
- نسخه کتابخانه کاخ گلستان (سازمان میراث فرهنگى کشور) که نسخه کتابخانه سلطنتى سابق است، به نام کلیات پیرجمال اردستانى تعداد برگ ۴۴۸ و ۸۹۶ صفحه نیمورقى کوچک. خط نستعلیق وسط. کاغذ کشمیرى به شماره ۳۱۱. این نسخه با نسخه پاریس برابر و تطبیق شده است و با علامت (س) مشخص گردیده. تاریخ کتابت آن پایان قرن نهم است.
- نسخه کتابخانه مجلس شوراى اسلامى (ملّى سابق) شماره ۱۳۲۸۹/ ۱۱۳۲ مسمّى به دیوان پیرجمالالدین به قطع وزیرى ۳۱۴ برگ، ۶۲۷ صفحه به خط على اشرف بن على در سال ۱۳۲۵ هجرى نگارش یافته است و شامل مثنوى فتح الابواب مهرافروز، کنز الدّقائق، مرآه الافراد، تنبیه العارفین، محبوب الصّدیقین، مفتاح الفقر، مشکاه المحبین، معلومات، مثنویات، استقامتنامه، نورعلىنور، ناظر و منظور، قصاید، ترجیعات، ترکیببند، مستزادات، نعت النبى، غزلیات، رباعیات و مفردات است. در بعضى از ناخوانىهاى نسخ اصل بدان رجوع شده است و به علامت (مج) مشخص شده است.
- نسخه کتابخانه ملک به شماره ۵۹۳۵ در ۵۰۳ برگ این نسخه در اواخر قرن نهم هجرى نگاشته شده. تاریخ کتابت مرآه الافراد را پنجشنبه یازدهم جمادى الاولى ۸۶۶ آورده است.
- نسخه دیگر کتابخانه مجلس به شماره ۴۲۷۶ به خط نستعلیق شامل آثار مرآه الافراد، شرح الکنوز، کنز الدّقائق، روح القدس، تنبیه العارفین است.
- کلیات اشعار و آثار به خط نسخ ۴۴۸ ورق- ۳۵ سطر- مجدول و مذهّب در کتابخانه تبریز به شماره ۱۴۱۵/ ۳۶۵۶ ردیف ۴۶۲ مشتمل بر قصاید، غزلیات، رباعیات، مقطّعات، فهلویات، کنز الدّقائق، شرح الکنوز ۱ و ۲ شرح قدس، تنبیه العارفین، محبوب الصّدّیقین، کشف الارواح، مشکاه المحبین، مفتاح الفقر، معلومات، مهرافروز، میزان الحقائق که بخش اوّل و آخر افتادگى دارد. نام مؤلّف پیرجمالالدّین اردستانى سیّاح از عرفاى عهد میرزا شاهرخ متوفّى ۸۷۹ ه بخش دیوان به نام دیوان پیرجمال را انتشارات روزنه منتشر کرده است.
- نسخه کتابخانه دیوان هند در لندن به شماره ۳۸۶۶۰ مسمّى به کلّیات پیرجمال به خط نستعلیق خوش نوشته شده و رساله مرآه الافراد، کنز الدّقائق، مشکاه المحبّین، روح القدس، تنبیه العارفین، محبوب الصّدیقین، معلومات، کشف الارواح، قصّه ایوب، بیان حقایق احوال مصطفى، مصباح الارواح، احکام المحبّین، نهایت الحکمه، بدایت المحبه، قصاید و ترکیببند، غزلیات و رباعیات و یک مثنوى که نیکلسون نتوانسته است بدان عنوان دهد)، استقامتنامه، نور على نور.[۱]
- مجموعهاى گزیده به شماره ۱۱۳۵/ ۳۰۰۵ در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى.
- کلیات جمالى کتابخانه ملک به شماره ۵۴۰۱ که با نسخه پاریس بخشهایى که مورد نظر بوده تطبیق داده شد و یا نشانه (ملک) مشخص گردید.
- کلیات جمالى کتابخانه ملک به شماره ۵۰۵۲ به خط نسخ، تحریر محمّد حمزوى موسوى، یکشنبه ۲۴ شوال ۱۲۲۱ نوشته شده و شامل مثنوى نهایت الحکمه و بدایت المحبّه و شرح الکنوز و مهرافروز است.
- کلیات جمالى نسخه دیگر کتابخانه ملک شامل کشف الارواح و بخشى از فتح الابواب و رباعیات و مثنوى گلشن راز که در سال ۱۲۵۲ ه. تحریر شده است.
- کلیات جمالى ملک شماره ۵۱۱۰، شکسته نستعلیق، تحریر محمّد کریم بن محمّد از سال ۱۲۳۹ تا ۱۲۴۱ تحریر شده است.
- فیلم شماره ۴۱۸۱ دانشگاه تهران که در سال ۸۸۵ نوشته شده در کتابخانه ملّى و نیز موجود و شامل احکام المحبین، شرح حقّ الیقین و حقّ المحبوس و نتیجه الحال با میزان الحقائق است.
- کلیات جمال الدّین احمد (جمالى) در گذشته ۸۷۹ ه. در کتابخانه دانشگاه استانبول شامل چهار اثر کشف الارواح، مفتاح الفقر، معلومات، غزلیات، رباعیات به خط نسخ، کاتب احمد بن عبد اللّه محمّد بن یحیى الرّشیدى، محرّم ۸۶۷ ه ۲۲* ۱۸۸- ۲۰۷ برگ دو ستونى ۱۵ سطرى. کاغذ آهارزده، جلد تیماج.
- نسخه کتابخانه صدر الدین محلاتى شیرازى که در فهرست منزوى ج ۲، ص ۱۳۷۰ به شماره ۱۳۰۶۰ ثبت است.
- نسخه کتابخانه نصیرى.
مجموعه هفت مثنوى تعلیمى، عارفانه و عاشقانه پیرجمال اردستانى به نام بیان حقایق احوال مصطفى (ص) که تقدیم مىگردد عبارت است از: مصباح الارواح، احکام المحبّین، نهایه الحکمه، بدایه المحبه، هدایه المعرفه، فتح الابواب، شرح الواصلین.
پیرجمال در خلق این مجموعه از هفت شهر عشق عطار در منطق الطیر الهام گرفته است. در این آثار زندگى پیامبر اسلام با ظرافت خاص به زبان شعر و نثر آمده است و دومین مثنوى تعلیمى بعد از مثنوى مولوى را فراهم ساخته است و هدف خود را در ابیات زیر مشخص کرده، مىگوید:
| جان عشق است و منطق طیر است | شرح عاشق سرور هر پیر است | |
| شربت خوشگوار عطّار است | یاد یاران دمار اغیار است | |
| غلبات شهنشه روم است | فرسیان را صریح معلوم است | |
| آفتاب جهان جان على است | ماهتاب است و آبوتاب جلى است | |
| لؤلؤ قعر بحر مصطفوى است | باده کهنه است و جام نویست | |
| مرتضى ساقى و جمالى جام | مرتضى باده و کمالى کام | |
در این مجموعه شعر و نثر به هم آمیخته است و نوعى ادبیات تمثیلى ارائه مىگردد که زندگى پیامبر اسلام بر بستر اعتقادى تشیع متبلور مىگردد و شاعر توانسته است عقیده مشترک نهضتهاى مردمى قرن هشتم و نهم را در آثار خویش بازگو کند.
مثنوى مصباح الارواح نخستین مثنوى این مجموعه است که با آیه «اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ …» آغاز مىشود.
احکام المحبّین مثنوى با آیه «لا اللّه الا اللّه، هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ* عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَهِ»* آغاز مىگردد. تحوّلات روحى شاعر بحث آغازین است سپس به خطبههاى عقد حضرت محمّد (ص) و خدیجه (ع) مىپردازد.
نهایت الحکمه با آیه «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ» آغاز مىشود. نبوّت و ولایت خمیرمایه این مثنوى است. وقایع سال چهارم و پنجم نبوّت داستان معراج و سلطه رومیان را بر شهر برار مطرح مىکند و به تعلیمات عرفانى مىپردازد. هدایت الحکمه، چهارمین مثنوى با آیه ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوى آغاز مىشود و بیت آغازین آن چنین است:
| اسب همت زین کن اى همّت بلند | تا ز پاى روح بگشاییم بند | |
هجرت پیغمبر از مکه به مدینه، روایتى از على بن الحسین، خطبه پیغمبر (ص) در ساختن نخستین مسجد و داستان سلمان پارسى و نبوّت و حکمت در این مثنوى آمده است.
هدایه المعرفه با حدیثى از پیامبر آغاز مىشود، نکاح فاطمه (ع) و على (ع) و غزاى بدر سایههاى تاریخى این دفتر است و مسایلى چون علم و عمل، عشق و معرفت مایههاى عرفانى است.
ششمین مثنوى، فتح الابواب است با آیه «إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً» آغاز مىشود. از داستان سماع پیغمبر از پیام حق و شعر عرب بدوى موضوع سماع را بیان مىکند. روح محبت و شادى و عشق، مجموعه این مثنوى را فرا گرفته است.
هفتمین مثنوى شرح الواصلین است که با بیت زیر آغاز مىشود:
| نام بسم اللّه الرحمن الرحیم | مىسرایم بر صراط مستقیم | |
و تفسیر آیه «أَلا إِنَّ أَوْلِیاءَ اللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ» تأویل و تفسیر مىشود، داستان حضرت ابراهیم و سلمان فارسى و زندگى پیرمرتضى على مایه تعلیمات حکمت و عرفان شاعر است.
متن اصلى این مجموعه از نسخه پاریس است که میکروفیلم آن به شماره ۱۳۲۱ در فهرست میکروفیلمهاى دانشگاه تهران آمده است و با نسخه کتابخانه کاخ گلستان علامت اختصارى (س) و نسخه مجلس شوراى اسلامى با علامت (مج) و نسخه ملک با علامت (ملک) برابر شده است.[۲]
مقدمه مصباح الأرواح ، جمال الدین محمد ، ۱جلد، انجمن آثار و مفاخر فرهنگى – تهران، چاپ: اول، ۱۳۸۰.
[۱] ( ۱). مقدمه مرآه الافراد، ص ۲۵.
[۲] پیر جمال الدین محمد اردستانى، مصباح الأرواح، ۱جلد، انجمن آثار و مفاخر فرهنگى – تهران، چاپ: اول، ۱۳۸۰.
[۱] ( ۱). مؤلف بستان السّیاحه در باب اردستان گوید: قصبهاى از مضافات اصفهان است و در شمال آن قرار دارد. مردمش همگى شیعى مذهباند. اشخاص عظیمالشّأنى از آن برخاستهاند مانند شاه مرتضى على و پیر جمال اردستانى صاحب تصانیف کثیره. در جاى دیگر از پیر جمال حدیث روایت کرده است.( بستان السّیاحه، ص ۶۸/ ۶۶۱).
[۲] ( ۲). فهرست میکروفیلم دانشگاه تهران، شماره ۱۳۲۱.
[۳] ( ۳). دایره المعارف مصاحب، ذیل فضل اللّه جمالى.
[۴] ( ۱). آتشکده اردستان، ص ۳۵۰، طرایق الحقائق، ص ۱۵۹، ج ۲.
[۵] ( ۱). مرآه الافراد، صص ۱۹۱- ۲۳۹.
[۶] ( ۱). آتشکده اردستان، ص ۲۳۹- طرایق الحقائق، ج ۲، ص ۱۵۹.
[۷] ( ۱). لیلاز محلّى در دو فرسنگى اردستان.
[۸] ( ۱). نسخه خطّى احکام المحبّین شماره ۱۲۳۱ ص ۸۵.
[۹] ( ۱). لغتنامه دهخدا. ذیل جهانشاه.
[۱۰] ( ۲). مرآه الافراد، ص ۲۰۷.
[۱۱] ( ۳). تاریخ اسلام در ایران، ص ۴۴۱.
[۱۲] ( ۱). احسن التواریخ، ص ۳۲۸.
[۱۳] ( ۱). جهانشاه قراقویونلو، نوشته مکرمین خلیل اینانج ترجمه وهاب ولى. مجله فرهنگ ویژه تاریخ، سال ۷۹، پاییز ۱۳۷۵.
[۱۴] ( ۱). مرآه الافراد، ص ۱۸. رساله خطّى محبوب الصّدیقین، ص ۲۶۷.
[۱۵] ( ۲). آتشکده اردستان، ص ۲۲۷.
[۱۶] ( ۱). فرهنگ و ادب، ص ۲۱۰.
[۱۷] ( ۱). جستجو در تصوّف، ص ۳۷۸.
[۱۸] ( ۱). مرآه الافراد، ص ۱۰۸- ۲۸۲.
[۱۹] ( ۱). طرایق الحقائق، ج ۲، ص ۳۵۲.
[۲۰] ( ۲). لغتنامه دهخدا دیل احمدیه.
[۲۱] ( ۱). جستجو در تصوّف، ص ۲۶۷.
[۲۲] ( ۲). فتح الابواب نسخه عکسى ص ۲۷۶.
[۲۳] ( ۱). مقامات جامى، ص ۱۸۰.
[۲۴] ( ۲). لطائف الطوایف، ص ۲۵.
[۲۵] ( ۱). کشف المحجوب، ص ۵۲۴.
[۲۶] ( ۲). مقدمه دیوان سلطان ولد، به قلم سعید نفیسى، تهران، ص ۱۲.
[۲۷] ( ۳). سماع در تصوّف، چاپ پنجم، دکتر حاکمى، انتشارات دانشگاه تهران، تهران ۱۳۶۶، ص ۱۳.
[۲۸] ( ۱). بوستان سعدى، غلامحسین یوسفى، ص ۱۱۲.
[۲۹] ( ۱). مرآه الافراد، ص ۲۳۹.
[۳۰] ( ۱). مرآه الافراد، ص ۳۱۴.
[۳۱] ( ۱). جستجو در تصوّف، ۱۷۴.
[۳۲] ( ۲). مرآه الافراد، رساله ۴، ص ۱۰۴.
[۳۳] ( ۱). روح القدس، خطّى شماره ۱۱۳۲، مجلس. مصباح الهدایه، ص ۲۹.
[۳۴] ( ۱). مقالات شمس، ص ۶۹۱.
[۳۵] ( ۲). مرآه، صص ۱۰۳- ۲۵۳.
[۳۶] ( ۳). مرآه، صص ۱۰۳- ۲۵۳.
[۳۷] ( ۱). طرایق الحقائق، ج ۳، ص ۵۳ و مثنوى فتح الابواب.
[۳۸] ( ۲). آتشکده اردستان، ج ۲، ص ۳۵.
[۳۹] ( ۱). لغتنامه دهخدا، ذیل ظهیر الدین.
[۴۰] ( ۱). طرایق الحقائق، ج ۱، ص ۱۵۹ و ج ۲، ص ۳۵۵.
[۴۱] ( ۲). طرایق الحقائق، ج ۱، ص ۱۵۹ و ج ۲، ص ۳۵۵.
[۴۲] ( ۱). مرآه الافراد، ص ۲۰.
[۴۳] ( ۲). جستجو در تصوّف، ص ۳۷۱.
[۴۴] ( ۳). مرآه الافراد، صص ۱۵۱ و ۴۹۴.
[۴۵] ( ۱). مرآه الافراد، ص ۱۵۱.
[۴۶] ( ۱). گلشن راز، شیخ محمود شبسترى به کوشش محمد موحد، ص ۷۹.
[۴۷] ( ۲). دیوان بابا افضل، مصطفى رحیمى، شریف عاطفى، زوار، ۱۳۶۲، ص ۴۵.
[۴۸] ( ۳). جستجو در تصوّف، ص ۳۳۲.
[۴۹] ( ۱). نور الدّین عبد الرّحمن جامى( ۸۱۷- ۸۹۷ ه).
[۵۰] ( ۱). مقامات جامى، ص ۱۸۰.
[۵۱] ( ۲). لطائف الطوایف، ص ۲۵.
[۵۲] پیر جمال الدین محمد اردستانى، مصباح الأرواح، ۱جلد، انجمن آثار و مفاخر فرهنگى – تهران، چاپ: اول، ۱۳۸۰.
