ظلم و مفاسد ومعالجه آن‏ (قسمتی از کتاب معراج السعاده ملا احمد نراقی)

بدان که:- همچنان که در اوایل کتاب به آن اشاره شد- «ظلم» در اصل لغت، به معنى کار بى‏ جاکردن، و تعدّى نمودن از حد وسط است. و ظلم به این معنى، جامع همه رذایل، و ارتکاب هر یک از قبایح شرعیه و عقلیه را شامل است. و این، ظلم به معنى اعمّ است.و از براى ظلم، معنى دیگرى نیز است که عبارت است از: ضرر و اذیّت رسانیدن به غیر، از قبیل: کشتن و یا زدن، یا دشنام و فحش دادن، یا غیبت او را کردن، یا مال او را به غیر حق تصرف کردن و گرفتن، یا غیر این‏ها از کردار یا گفتارى که باعث اذیّت غیر باشد.و این، ظلم به معنى اخص است.

و بیشتر آنچه در آیات و اخبار، و عرف مردم ذکر مى ‏شود این معنى مراد است. و باعث این ظلم، اگر عداوت و کینه باشد از نتایج قوه غضبیّه خواهد بود. و اگر موجب آن، حرص و طمع در مال باشد از جمله رذایل قوه شهویّه محسوب خواهد شد.به هر حال، به اجماع جمیع طوایف عالم، و به اتفاق همه اصناف بنى آدم، ظلم از همه معاصى اعظم، و عذاب آن اشدّ، و ندامت آن بیشتر، و وبال آن بالاتر است. در مواضع متکثّره در قرآن بر ظالمین لعن شدید وارد، و در اخبار متواتره ذمّ عظیم و تهدید بر آن ثابت است. و اگر هیچ تهدیدى بر آن نباشد، همین آیه مبارکه از براى طایفه ظالمین کافى است که پروردگار جبّار مى‏ فرماید:

«وَ لا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غافِلًا عَمَّا یَعْمَلُ الظَّالِمُونَ إِنَّما یُؤَخِّرُهُمْ لِیَوْمٍ تَشْخَصُ فِیهِ الْأَبْصارُ مُهْطِعِینَ مُقْنِعِی رُؤُسِهِمْ لا یَرْتَدُّ إِلَیْهِمْ طَرْفُهُمْ وَ أَفْئِدَتُهُمْ هَواءٌ».

خلاصه معنى آن که: «گمان مکن که پروردگار، غافل است از کرده ظالمان و ستمکاران! نه چنین است، و این مهلتى که به ایشان داده به جهت آن است که: عذاب و سزاى عمل ایشان را به روزى اندازد که در آن چشمها به کاسه سر مى‏ جهد. و همه مردمان در آن روز شتابان خواهند بود. یعنى از حیرانى و سرگردانى آرام و سکون نخواهند داشت و به هر طرف خواهند دوید. و چشمهاى ایشان باز خواهد ماند، و قدرت نخواهند داشت که: چشمهاى خود را به هم گذارند. و دلهاى ایشان از شدّت خوف و فزع، پریده خواهد بود و از عقل و هر چیزى خالى خواهد بود». و باز حق- سبحانه و تعالى- مى ‏فرماید: «وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ» یعنى: «زود باشد بدانند آنان که ظلم و ستم کردند، که بعد از موت بازگشت ایشان به کدام مکان خواهد بود». آرى: بازگشت ظالم، البته به آتش سوزنده، و مار و عقرب گزنده خواهد بود. و ستم بر بندگان خدا، و چشم داشت آمرزش در روز قیامت، نیست مگر از حمق و سفاهت.

 

 

از متمّم مکارم اخلاق، و مبعوث بر کافّه آفاق، مروى است که: «پست‏ ترین و ذلیل ‏ترین خلق در نزد خدا کسى است که: امر مسلمانان در دست او باشد و میان ایشان به راستى رفتار نکند». و در حدیثى دیگر از آن سرور مروى است که: «ظلم و جور کردن در یک ساعت، بدتر است در نزد خدا از شصت سال گناه». و فرمود که: «هر که از انتقام و مکافات بترسد، البته از ظلم کردن باز مى ‏ایستد» چون منتقم حقیقى البته انتقام هر ظلمى را مى‏ کشد. و مکافات ظالم را به او مى‏ رساند.

 

از جانب خداوند معبود، وحى به حضرت داود رسید که: «به اهل ظلم بگو: مرا یاد نکنند که بر من واجب است یاد کنم هر که مرا یاد بکند. و یاد کردن ظالمین، به لعن کردن ایشان است.

در هنگامى که حضرت سیّد سجاد- علیه السّلام- را وفات رسید به حضرت امام محمد باقر- علیه السّلام- فرمود که: «زنهار، اى فرزند! که ظلم نکنى بر کسى، که دادرسى به غیر از خدا نداشته باشد». زیرا که او را چون کسى دیگر نباشد، دست به درگاه مالک الملوک بر مى ‏دارد و منتقم حقیقى را بر سر انتقام مى آورد. هان، هان اى آنکه زمام اختیار مردم در دست دارى! تا بیچارگان بى ‏کس را نیازارى، که کس بى‏ کسان در مقام آزار تو برآید.

 

از حضرت امام محمد باقر- علیه السّلام- مروى است که: «هیچ کس نیست که به دیگرى ظلم کند مگر اینکه خدا به آن ظلم او را مى ‏گیرد، در جان یا مال او» مردى که مدتى والى موضعى بود به خدمت آن والى امامت عرض کرد که: «آیا توبه از براى من هست؟ فرمود نه، تا هر که بر ذمّه تو حقى دارد به وى برسانى». و نیز از آن حضرت مروى است که: «آنچه مظلوم از دین ظالم مى‏ گیرد بیش از آن چیزى است که ظالم از مظلوم مى ‏ستاند». و از حضرت امام جعفر صادق- علیه السّلام- منقول است که: «در تفسیر قول خداى- عزّ و جلّ- «إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصادِ»فرمودند که: پلى بر صراط هست که از آن نمى‏ گذرد بنده‏ اى که بر گردن او مظلمه باشد». و فرمود که: «هیچ ظلمى شدیدتر و بدتر از ظلمى نیست که بر کسى باشد که یاورى بجز خداوند قهار نیابد». و نیز فرمود که: «هر که بخورد مال برادر خود را به ناحق و به او رد نکند، خواهد خورد در روز قیامت شرارى از آتش دوزخ را». و از آن جناب مروى است که: «پروردگار عالم- جلّ شأنه- وحى فرستاد به پیغمبرى از پیغمبران، که در مملکت پادشاه جبّارى بود، که برو به نزد این مرد جبّار و به او بگو که: من تو را وا نداشته ‏ام از براى ریختن خون بى ‏گناهان و گرفتن اموال مردمان، بلکه تورا صاحب اختیار کردم به جهت آنکه صداهاى مظلومان را از درگاه من بازدارى.

و ناله‏ هاى ایشان را کوتاه کنى. من نخواهم گذشت از ظلمى که بر احدى شود، اگر چه از جمله کفّار باشد».آرى: پادشاهى، حکم شبانى دارد، که آفریدگار عالم او را بر رعیّت گماشته و از او محافظت ایشان را خواسته. و چنانچه اندکى در حفظ و حراست ایشان اهمال و مسامحه نماید به زودى دست او را از شبانى ایشان کوتاه فرماید و در روز محاسبه روز قیامت حساب جزء جزء را از او مى‏ طلبد.

 

و نیز از آن حضرت مروى است که فرمود: «هر که بدى کند با مردمان و بر ایشان ستم روا دارد، او را ناخوش نیاید، چون به او بدى کنند و ستمى به او رسد، چون فرزند آدم، آنچه را مى‏ کارد مى ‏درود و هیچ کس از تخم تلخ، میوه شیرین برنمى‏ دارد. و تخم شیرین، بار تلخ نمى‏ دهد».

 

چه عجب نیست از بسیارى از أبناء زمان، که انواع ظلم و ستم از ایشان به بیچارگان مى ‏رسد! و اگر روزى ورق زمانه برگردد و دست ایشان از ظلم کوتاه شود، و روزگار در صدد مکافات برآید، آه و ناله ایشان از ثریا مى ‏گذرد. و زبان شکوه خالق و خلق را مى ‏گشاید. و بر کسانى که اگر شفاعت مظلومى را در نزد ایشان مى ‏کرد به هیچ گونه قبول نمى‏ کردند، اعتراض مى‏ کنند و ایشان را ملامت و سرزنش مى ‏نمایند که آخر، چنین ظلمى بر ما مى ‏شود، و تو چنین ساکت نشسته‏ اى! چرا گریبان چاک نمى‏ کنى و بر سر، خاک نمى ‏ریزى و شورش و غوغا نمى ‏نمائى؟!

 

برگشت اثر هر ظلمى، به خود ظالم یا به اولاد او

و غافل است از اینکه: هر ظلمى که از کسى سرزد، البته روزگار، اثر آن را به او مى  ‏رساند.

همچنان که حضرت صادق- علیه السّلام- فرمودند که: «هرکه ستم کند، خداوند عالم مسلط مى‏ سازد بر او کسى را که ظلم کند بر او، یا بر اولاد او، یا بر اولاد اولاد او.

(بلى: کجا با عدل خداوند عادل جمع مى ‏شود که: زبر دستى، زیر دستى را بیازارد، و دست آن بیچاره از مکافات او کوتاه باشد. و حضرت ملک الملوک بر آن مطلع باشد و در صدد انتقام او برنیاید؟!

 

راوى گوید: چون حضرت چنین فرمودند، من عرض کردم که: آن مرد، ظلم مى ‏کند و خدا ظلم را بر اولاد، و اولاد اولاد او مسلط مى ‏سازد؟ فرمود: بلى، خداى- تعالى- مى ‏فرماید «وَ لْیَخْشَ الَّذِینَ لَوْ تَرَکُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّهً ضِعافاً خافُوا عَلَیْهِمْ فَلْیَتَّقُوا اللَّهَ وَ لْیَقُولُوا قَوْلًا سَدِیداً». خلاصه معنى آنکه: باید بترسند کسانى که هرگاه اولادى از ایشان بماند بى ‏دست و پا، بر ایشان مهربان و ترسناک باشند، پس باید از خداى بپرهیزند و سخن نیک بگویند». و والد ماجد حقیر در جامع السعادات فرموده است که: «ظاهر آن است که: مؤاخذه اولاد به سبب ظلم پدران، مخصوص اولادى است که به ظلم پدران خود راضى بوده ‏اند. یا اولادى که از ظلم پدر به ایشان اثرى رسیده باشد، چون مالى که به ایشان منتقل شده باشد». و بعضى از علما در سرّ این، گفته که: دنیا دار مکافات و انتقام است، و باید مکافات هر ظلمى در دنیا بشود. گو بعضى از آن به روز قیامت افتد. و این انتقام هم از براى ظالم فایده دارد تو هم از براى مظلوم، اما از براى ظالم، به جهت اینکه: چون این را شنید و مطلع شد که هر ظلمى را در دنیا مکافاتى است، بسا باشد که از ظلم کردن باز ایستد. و اما از براى مظلوم، به جهت اینکه: او از اطلاع بر این شاد و مستبشر مى ‏گردد. و علاوه بر ثواب اخروى، فرح در دنیا نیز از براى او حاصل مى‏ شود.

 

پس آنچه به اولاد، و اولاد اولاد ظالم، از ظلم مى ‏رسد اگر چه ظاهرا بر او ظلم است و لیکن در معنى نعمتى است از خدا بر او، که فایده از براى دیگران نیز دارد. پس هر که را اندک عقل و شعورى بوده باشد، و دشمن خود و بازماندگان خود نباشد و اعتقاد به مرگ و رسیدن به حساب و ثواب و عقاب روز قیامت داشته باشد البته خود را از ظلم نگاه مى‏ دارد.

و عجب است از قومى که مرگ را به چشم خود مى ‏بینند و دعواى یقین به «حشر و نشر» و بهشت و دوزخ مى‏ نمایند، و احوال اهل ظلم را در دنیا معاینه و ملاحظه مى ‏نمایند، و با وجود این، پیوسته ظلم و ستم به زیردستان و ضعفا مى ‏نمایند. و از حکم حاکم عادل، و مؤاخذه مالک الملوک، و «سطوت» قهر جبّار سموات و ارضین، خوف نمى‏ کنند. و از رسوائى روز قیامت در حضور ملائکه و انبیاء و سایر امم گذشته و آینده اندیشه نمى ‏نمایند. و از تخویفات و تهدیدات پروردگار خود هیچ باکى ندارند.

بلى: «یوم المظلوم على الظالم اشد من یوم الظالم على المظلوم» یعنى: «روز توانائى و قدرت مظلوم بر ظالم، بسى شدیدتر و بالاتر است از امروز که ظالم قدرت بر مظلوم دارد». 

 

زنهار، اى ظالم! دست نگه‏دار که دستى بالاى دست تو هست. بر خود بترس که تواناتر از توئى در کمین است.

 

پاسخ ظالم در روز قیامت!!!

روز قیامت را به یاد آور. و زمان مؤاخذه را در نظر بگیر. و خود را در حضور پروردگار خود ایستاده بین. و مستعدّ جواب ظلم و ستم بر بیچارگان شو. و جواب آنها را مهیّا کن.

پس اى کسانى که زمام اختیار بندگان خدا را در دست دارید! و خلعت مهترى و سرورى در بر کرده ‏اید! یاد آورید روزى را که: در دیوان اکبر ملوک، و سلاطین عدالت گستر، به خلعت زیباى آمرزش ارجمند، و به تاج «و هاج» کرامت سر بلند گردند، مبادا شما لباس یأس در بر، و خاک مصیبت بر سر، اشک حسرت از دیده ببارید. و دست ندامت بر سر زنید.

و چون از فکر آخرت، و روز حسرت و ندامت بپردازید احوال دنیاى خود را ملاحظه نمائید. و مفاسد دنیویّه ظلم و ستم را متذکّر گردید، و بدانید که: عاقبت آن نیست مگر اینکه: قوّت و شوکتى که حضرت ربّ العزه داده به «شآمت» آن باز مى‏ گردد.

چنان که والى مملکت عدالت، و سریر آراى کشور ولایت فرمود که: «هیچ سلطانى نیست که خداى- تعالى- او را قوّت و نعمتى داده باشد و او به دستیارى آن قوّت و نعمت بر بندگان خدا ظلم کند، مگر اینکه بر خداى- تعالى- لازم است که: آن قوّت و نعمت را بازگیرد. نمى‏ بینى که خداى- تعالى- مى ‏فرماید: «إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ» یعنى: «به درستى که خداى- تعالى- تغییر نمى‏ دهد آنچه با طایفه ‏اى هست از شادى و دولت، یا رنج و محنّت، تا آنکه ایشان نیّات و اعمال خود را تغییر بدهند». و هم از سخنان هدایت بنیان آن حضرت است که: «بالظلم تزول النعم» یعنى: به سبب ظلم، نعمتها زایل مى‏ گردد، و به نکبت مبدّل مى‏شود. و به شومى آن، احوال ملک و مملکت زبون، و تخت و دولت سرنگون مى ‏گردد. و پادشاهى به واسطه عدالت، با کفر پاینده مى ‏شود. و با وجود ایمان، با ظلم و ستم نمى ‏ماند.

 

آه مظلوم‏

آرى: بسا باشد که ستمکار ظالم، بیدادى بر بیچاره کند که در چاره جوئیش از هر جا بسته. و دست امیدش از همه جا گسسته مى ‏شود. ناچار شکوه و داد خواهى به درگاه پادشاهى برد که ساحت رحمتش گریزگاه بى ‏پناهان، و غمخوارى مرحمتش فریادرس دادخواهان است. میر دیوان عدلش به دادخواهى گداى بى سروپائى خسرو تاجدارى را دست اقتدار در زیر تیغ انتقام مى ‏نشاند. و سرهنگ سیاستش براى خاطر پریشانى، سلطان والا شأنى را «پالهنگ»عجز در گردن افکنده و به پاى دار مکافات مى ‏دواند.

مظلومى از ضرب چوب ظالمى بر خود بپیچد که شحنه غضبش با وى در نپیچد. و ستم کیشى، اشکى از دیده درویشى فرو نریزد، که سیلاب عقوبتش بنیان دولت وى از هم بریزد.

چراغى که بیوه زنى برفروخت‏		بسى دیده باشى که شهرى بسوخت‏
پریشانى خاطر دادخواه‏		براندازد از مملکت پادشاه‏
ستاننده داد آن کس خداست‏		که نتواند از پادشه داد خواست‏

 

از حضرت صادق- علیه السّلام- مروى است که: «بترسید از ظلم کردن، به درستى که: دعاى مظلوم به آسمان بالا مى ‏رود و به محل استجابت مى ‏رسد». گویند: یکى از پادشاهان با هوش که از تیر دعاى خسته دلان با حذر بودى، فرموده بود که: «این دو بیت بر بساط وى نقش کرده بودند که روز و شب در نظر وى باشد:

 

یعنى: زنهار، ظلم مکن در وقت توانائى، که آخر آن ندامت و پشیمانى است، زیرا که: در دل شبها چشم تو در خواب استراحت، و مظلوم با دیده بى ‏خواب لب او به نفرین تو باز است. و ذات پاک خداوند عادل از خوابیدن مبرّا، و ناله مظلومان را شنواست».زود باشد که شحنه عدلش به جانبدارى آن مظلوم تیغ قهر کشیده سزاى آن در کنارت نهد.

 

سلطان محمود غزنوى مى ‏گفته که: «من از نیزه شیر مردان این قدر نمى ترسم که از دوک پیره زنان. و با وجود همه این‏ها، خود ظلم و ستم باعث پریشانى رعیّت، و موجب ویرانى مملکت مى‏ گردد».

چنانچه حضرت امیر المؤمنین- علیه السّلام- فرموده ‏اند که: «آفت العمران من جور السلطان» یعنى: «خرابى معموره‏ ها، از جور و ستم پادشاه است».و دیگر مى‏ فرماید: «من ظلم رعیته نصر اعدائه» یعنى: «هر که بر رعیت خود ظلم کند یارى دشمنان خود کرده».

 

علاوه بر آنچه مذکور شد، نام آن ستمکار در اطراف و اقطار، به ظلم و ستم اشتهار مى‏یابد و دل نزدیک و دور از او نفور مى‏گیرد. و سالهاى سال و قرنهاى بى‏ شمار بدنامى‏ و رسوائى در دودمان او مى‏ ماند. و در روزگاران، بدى او را یاد مى ‏کنند، و چه زیانکارى از این بدتر و بالاتر است.

 

اعانت به ظالم و راضى به فعل او شدن‏

و بدان که ظلم و ستم، مذموم، و فاعل آن در دنیا و آخرت معذّب و ملوم است. و همچنین هر که اعانت کند ظالمى را در ظلمى که مى‏ کند، یا راضى به فعل و عمل او باشد، یا سعى در خدمات برآمدن مقاصد او کند، او نیز مثل ظالم است در گناه و عقوبت.

از حضرت امام جعفر صادق- علیه السّلام- مروى است که: «هر که ظلم کند، و هر که یارى ظالم کند، و هر که راضى به ظلم او باشد، هر سه ظالمند و در ظلم شریک‏اند». و فرمود: «هر که اعانت کند ظالمى را در ظلمى که مى ‏کند، خدا ظالمى را بر او مسلّط مى ‏سازد که او را ظلم کند. و او هر چه دعا کند به اجابت نرسد. و بر ظلمى که بر او مى ‏شود اجرى از براى او نباشد». مروى است که: روزى سید رسل- صلى اللّه علیه و آله- فرمودند که: «شرّ الناس المثلث» یعنى: «بدترین مردمان «مثلث» است. عرض کردند که «مثلث» کیست؟ فرمود:

کسى است که سعایت و بدگوئى کسى را در نزد پادشاه و امراء و حکّام جور کند، که او سه نفر را هلاک کرده:

اول: خود را به جهت معصیتى که نموده.

دوم: آن پادشاه، یا امیر را به جهت ظلمى که به آن مظلوم نموده.

سیم: آن مظلوم را در دنیا هلاک کرده، به جهت اذیّتى که به او رسانیده، و تضییع حق او کرده». فرمود: «هر که همراه ظالمى برود، از براى اعانت و یارى کردن او، و داند که او ظالم است، آن کس از اسلام بیرون رفته و داخل کفر شده».

و نیز از آن جناب مروى است که: «چون روز قیامت شود منادى ندا کند که کجایند ظالمان و کسانى که شبیه و مانند ظالمان‏اند؟ حتى آن کسى که قلمى از براى ایشان تراشیده، یا دواتى به جهت ایشان «لیقه» کرده؟ پس همگى را در تابوتى از آهن جمع سازند و در آتش جهنم اندازند» .و مراد از «شبیه ظالمان»، کسانى هستند که به ظلم ایشان راضى باشند.