سخنور فارسیگوی قرن دهم و یازدهم. در بخارا دیده به جهان گشود، همانجا به تحصیل علم پرداخت و از شاگردان ممتاز مولانا عبدالرحمان مُشفقی * بود (نقوی ، ص ۱۰۹؛ نفیسی ، ج ۲، ص ۸۰۸؛ آنسیکلوپدیای ادبیات و صنعت تاجیک ، ج ۱، ص ۲۴۸). از او با لقب «خواجه » (خیامپور، ص ۸۷؛ آنسیکلوپدیای ادبیات و صنعت تاجیک ، همانجا؛ حلیم ، ص ۳۳۲) یاد کرده اند که نشان می دهد وی شخصی بلندپایه بوده است .
در انواع شعر و بویژه در قصیده سرایی مهارت داشت . ابتدا«مشغولی » و سپس «بقایی » تخلص می کرد (نفیسی ، همانجا). مدتی ملازم دربار پادشاهان ازبک بود (نقوی ؛ نفیسی ، همانجاها) و سپس به فرغانه عزیمت کرد و به گفته خودش در ۹۹۰ در بلده بهشت آئین اندگان (اندجان کنونی در ازبکستان )، نوشتن تذکره مَجمَع الفُضَلاءرا آغاز کرد (حبیبی ، ص ۵۲۶). در ۹۹۵ به هند سفر کرد (همانجا)؛ نخست به اُریسه و بنگاله ، سپس به دکن رفت (نفیسی ، همانجا).
در هند با ملک قمی شاعر (متوفی ۱۰۲۴)، نظام الدین احمد ـ مؤلف طبقات اکبری ـ و اهل دربار، خاصّه عبدالرحیم خان خانان ، معاشرت داشت (حبیبی ، ص ۵۲۷).تا ۱۰۰۳ در دکن به سر برد (حبیبی ، ص ۵۲۹) و ظاهراً درهمان سال ملازمت خان خانان را ترک گفت و به لاهور رفت .
تاریخ دقیق فوت او معلوم نیست ولی بنابر شواهد وی درزمان حکومت جهانگیر (۱۰۱۴ـ۱۰۳۷) درگذشته است (همانجا). از آثار او دیوان اشعارش ( آنسیکلوپدیای ادبیات و صنعت تاجیک ، همانجا) و مثنوی گلشن اشعار را که بر وزن شاهنامه در ستایش عبدالرحیم خان خانان سروده (نقوی ، همانجا) باید ذکر کرد.
مهمترین اثر او تذکره مجمع الفضلاء است . این اثر که در بردارنده نام ، شرح زندگانی ، تاریخ وفات و نمونه ای از اشعار بیش از ۳۵۰ تن از شاعران فارسی گوی است ، به سه فصل با عنوان «فرقه » تقسیم شده است . در فرقه نخست نام نزدیک به صد تن از قدما و در فرقه دوم و سوم شرح حال شاعرانِ پس از جامی تا عصر مؤلف آمده است .
بقایی دیده ها و شنیده های خود را، درباره بیش از ۲۵۰ تن از شاعران معاصر یا نزدیک به عصر خویش ، در این تذکره جمع آوری کرده ، که مجموعه ارزشمندی شده است (حبیبی ، ص ۵۲۶، ۵۲۹ ـ ۵۳۰). نسخه های خطی مجمع الفضلاء بسیار نادر است . نسخه ای از این تذکره در دانشگاه لاهور نگهداری می شود (نقوی ، ص ۱۱۳). عبدالحّی حبیبی یک نسخه آن را در کابل دیده و به معرفی آن پرداخته است (ص ۵۲۵ ـ ۵۳۰).
منابع :
(۱) آنسیکلوپدیا ساوِتی تاجیک ، ج ۱، دوشنبه ۱۹۷۸، ص ۳۹۲ (به خط سیریلی )؛
(۲) آنسیکلوپدیای ادبیات و صنعت تاجیک ، دوشنبه ۱۹۸۹ (سیریلی )؛
(۳) عبدالحی حبیبی ، « ( درباره ) مجمع الفضلاء محمدعارف بقایی »، راهنمای کتاب ، سال سوم ، ش ۴ (آبان ۱۳۳۹)؛
(۴) حسین جعفر حلیم ، شرح احوال و آثار عبدالرّحیم خان خانان و خدمات او برای پیشرفت ادبیات فارسی ، اسلام آباد ۱۳۷۱ ش /۱۹۹۲؛
(۵) عبدالرسول خیامپور، فرهنگ سخنوران ، تبریز ۱۳۴۰ ش ؛
(۶) احمد گلچین معانی ، تاریخ تذکره های فارسی ، تهران ۱۳۶۳ ش ، ج ۲، ص ۱۵۴ ـ ۱۵۸؛
(۷) سعید نفیسی ، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری ، تهران ۱۳۶۳ ش ؛
(۸) علیرضا نقوی ، تذکره نویسی فارسی در هند و پاکستان ، تهران ۱۳۴۳ ش ؛
(۹) Charles Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum, Oxford 1966, III, 1086.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۳
