ابویوسف یعقوب بن سفیان فسوى از محدثان و مورخان قرن سوم هجرى است که سالهاى طولانى از عمر خویش رابراى شنیدن حدیث به مسافرت به شهرهاى مختلف دنیاى اسلام اختصاص داد. وى در اصل از فساى فارس که براى فراگیرى حدیث به مکه ، مصر، شام ، وشهرهاى مختلف عراق سفرکرده است . وى درحالى که بیش از هشتاد سال عمرداشت ، در سیزدهم رجب سال ۲۷۷ در بصره گذشت .
مهمترین اثر وى کتاب المعرفه والتاریخ است که در چهار مجلد با تصحیح اکر ضیاء العمرى چاپ شده است .تعبیر المعرفه به معناى شناخت رجال است و تعبیر التاریخ به معناى تاریخ سالشمار. خواهیم دید که کتاب ترکیب از هردو شیوه است .
وى بدون استثنا از سوى اصحاب رجال توثیق شده و از وى به عنوان شخصى عابد و زاهد و متقى یاد شده است . این در حالى است ک ابن اثیر وى را به تشیع متهم کرده است .
ابن کثیر نوشته است : به یعقوب لیث صفارى خبر رسید که فسوى از عثمان بد مى گوید. دستور داد تا احضارش کنند. در این وفت ، وزیر یعقوب گفت : او درباره عثمان بن عفان سجزى ما بد نمى گوید، بلکه درباره عثمان بن عفان صحابى بد مى گید. یعقوب پاسخ داد: رهایش کنید، عثمان صحابى به من چه ربطى دارد!
از میان آثار وى کتاب المعرفه و التاریخ برجاى مانده که آن نیز از سه مجلد، مجلد نخست آن مفقود شده است . نیزبخشى از کتاب المشیخه او باقى مانده است . کتاب المعرفه او در دست مورخان بعدى بوده و مکرر در مآخذ مختلف از آن استفاده و ستایش شده است .متاءسفانه بخش مفقود آن ، تاریخ عمومى اسلام بر اساس سالشمار بوده وتا زمان سفاح ادامه داشته است . مصحح کتاب ، آنچه از آن از این بخش درکتابهاى دیگر نقل شده در مقدمه ارجاع داده است .
دو مجلد دیگر که برجاى مانده ، ادامه حوادث تاریخ اسلام را از سال ۱۳۶ تا ۲۴۲ دنبال کرده است . وى در هر سال فهرستى از حوادث آن سال را به دست داده است . بدین ترتیب باید کتاب فسوى را در کنار کتاب یعقوبى و دینورى و به ویژه خلیف ، از تواریخ عمومى قرن سوم هجرى بدانیم .
مطالبى که وى ذیل هر سال نقل کرده البته مختصر و کوتاه است . وى در ضمن حوادث سالهایى که معاصر باآنها بوده ، آگاهیهاى جالبى به دست داده است . از جمله تعیین محل قبر ابن شهاب زهرى ونیز برخى از آنچه که بر دیوارمسجد دمشق از زمان ولید بن عبدالملک درباره تاریخ بنا ونیز وآیات قرآنى نوشته شده بوده است .
پس از بیان حوادث سال ۲۴۲، کتاب وى صورت شرح حال و رجال به خود گرفته است . وى ابتدا شرح حال صحابه وسپس شرح حال تابعین را مى آورد. به طور استطرادى ، عناوینى از قبیل معرفه القضاه فضائل مصر و صحابه اى که به آن وارد شدند، همینطور شام و تابعین شام و سپس اخبار کوفه و صحابه وتابعینى که درآن بوده اند و نیز فصلى درباره ابو حنیفه و اصحاب او و نیز اعمش در ادامه مى آید. از این دید، کتاب شبیه کتاب طبقات ابن سعد است و در همین تراجم ، اطلاعات تاریخى مختلف فراوان به چشم مى خورد.
وى بنا به استقصاى مصحح ، در این کتاب ، جمعا از ۲۳۲ شیخ نقل کرده است .
افزون بران از عالمان و مولفان پیشین نیز مطالبى گرفته که در مواردى از کتابهاى آنهاست .در جمع ۴۰ نص از عروه بن زبیر در سیره نقل کرده که به نظر مصحح از کتاب او نباید نقل شده باشد. کتابى هم که حدیث زهرى درآن بوده ، ازمصادر فسوى است . برخى از عالمان دیگر که به احتمال ، وى ازآثارشان بهره برده عبارتند از محمد بن اسحاق ، عبدملک بن جریج (م ۱۵۰) معمر بن راشد(م ۱۵۳) لیث بن سعد(م ۱۷۵) ابونعیم فضل بن نعیم (م ۲۱۹) و شمارى دیگر از محدثان .
منابع تاریخ اسلام//رسول جعفریان
