یحیی بن حسن بن حسین بن علی بن محمد بن بطریق، در سال ۵٢٣ ه . ق. در شهر حله عراق پا به عرصه وجود نهاد.[۱]
خاندان
خاندان ابن بطریق، در زمان های گذشته از خاندان های مشهور شیعی در شهر حله بودند که ادیبان، دانشمندان، فقیهان وصاحبان فضل و کمال بسیاری از آن برخاسته اند. در زمان معاصر از افراد منتسب به این خاندان، نام و نشانی یافت نمی شود وآن چه از کتاب های تاریخ نویسان و شرح حال نویسان به دست می آید تنها شرح حال یحیی بن حسن و اجمالی از زندگانی دو فرزند او است؛ اما در مورد پدر، اجداد، نوادگان و دیگر بستگان او خبر خاصی درد ست نیست و شاید دلیل آن، پراکنده شدن افراد منتسب به این خاندان در نقاط مختلف شهر ها و کشورهای اسلامی باشد. [۲]
تحصیلات
یحیی بن بطریق، تحصیلات خود را نزد استادان ماهر شهر حله، با یادگیری خواندن و نوشتن آغاز کرد و به خاطر علاقه فراوان به ادبیات، نویسندگی و شعر، به فراگیری لغت، ادبیات عرب و فنون نظم و نثر روی آورد. وی این مرحله از دانش اندوزی را با موفقیت کامل به پایان رساند.
او تحصیلات عالی خود را در رشته های مختلف علوم اسلامی به ویژه فقه، اصول، کلام، حدیث، تفسیر و رجال نزد دانشمندان،فقیهان و محدثان آن شهر ادامه داد. او با جدیت زیادی بعد از سال ها کوشش و پژوهش، در رشته های کلام و رجال به آگاهی های فراوان دست یافت و در شناخت اخبار و روایات نیز دارای مهارت به سزا شد. وی در رشته فقه و اصول نیز به درجه بلنداجتهاد و مقام افتا نایل آمد و از استادان، مجتهدان و فقیهان نام آور شهر حله گردید. [۳]
از نگاه دانشمندان
ابن بطریق در نظر عالمان و فقیهان دارای موقعیت و جایگاه ویژه ای است. آنان با عبارات و اوصاف گوناگون از او به بزرگی و دیگران او را دانشمندی بزرگ، محدثی پژوهشگر، مورد اعتماد و « أمل الآمل » و « اعیان الشیعه » یاد کرده اند. نویسندگان او را چنین معرفی می کند: شیخ بزرگ، آفتاب دین، یحیی فرزند حسن بن « ریاض العما » راستگو معرفی کرده اند. [ ۴ ] نویسنده حسین بن علی بن محمد بن بطریق، متکلمی فاضل، دانشمندی بزرگ و محدثی عالی قدر که در مدح او گفته اند: خورشید دین،زیبایی اسلام، مرجع مردم، فقیه، مفتی آل رسول صلی الله علیه و آله وسلم و … . [۵]
و نیز نویسنده « الاعلام قاموس الرجال » مهمترین ویژگی علمی او را دقت در مطالب و پژوهش در مسائل و معارف علمی می دانند و با اوصاف« محقق » و « باحث » « لولوه البحرین » « الکنی و الالقاب » نویسندگان او را توصیف کرده اند. [۶]
استادان
حضور استادان بزرگ و نامدار در شهر عالم خیز حله، زمینه را برای رشد و بالندگی طالبان علوم و معارف اسلامی فراهم کرده بود. ابن بطریق از این بستر مناسب، کمال استفاده را نمود و در محضر بسیاری از آنان حاضر شد و به تحصیل علم و کمال پرداخت و بهره های فراوان برد.
شرح حال نوسان از بین استادان فراوان او تنها به چند نفر اشاره کرده اند.
و آنان عبارتند از:
محمود فرزند علی حمصی[۷]
محمد بن شهر آشوب
عماد الدین طبری[۸]
تدریس و تربیت شاگردان
ابن بطریق با این که سال های زیادی از آغاز تحصیلات خود را پشت سر نگذاشته بود به مقام علمی و شایستگی های لازم علمی و معنوی نایل آمد. از این رو در کنار تحصیلات عالیه در رشته های تفسیر، حدیث، فقه، اصول، تاریخ و امثال آن بر کرسی تدریس در شهر حله تکیه زد و به تربیت فقیهان، محدثان، مفسران و دیگر دانشمندان پرداخت. عالمان بسیاری درمحضرا و حاضر شدند و از دریای دانش او گوهر های هدایت و کمال صید کردند. آنان علاوه بر فراگیری علوم دینی، به نقل روایت از او نیز پرداختند.
و اما شاگردان و راویان از او:[۹]
سید فخار موسوی ( متوفای ۶٣٠ ه . ق)
علی بن یحیی، بن بطریق
علی بن یحیی خیاط متوفای ۵٩٨ ه . ق.
سید محمد بن معد موسوی. [ ۱۰]
سید محمد بن عبدالله بن زهره
سید نجم الدین ابی هاشم العلوی[۱۱]
محسن بن ابراهیم بن مرزوم[۱۲]
مجد الدین ابوالمکارم احمد بن الحسین بن علی ابی الغنائم. [۱۳]
سفر پژوهشی
ابن بطریق علاوه بر سفر های زیارتی و عبادی به شهر های مذهبی، چندین سفر تحقیقی و پژوهشی نیز به شهر های علمی وفرهنگی آن زمان داشت که حدود سی سال بین سال های ( ۵٧٠ ۶٠٠ ه . ق) طول کشید و در مقصد هایی که از قبل در نظرداشت سکونت گزید.
از نوشته ها و آثار گران بهای او و نیز تصریح شرح حال نویسان بر می آید، که انیگزه اصلی این سفر ها، رفع مهجوریت ازنام، پیام و منقبت اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام ، هجمه های فرهنگی گسترده مخالفان اهل بیت علیهم السلام ،محرومیت مجامع علمی و مذهبی شیعی از منابع و ادله اثبات کننده حقانیت، منقبت و فضیلت ائمه علیهم السلام خصوصا علی علیه السلام بوده است.
همان طور که ابن شهر آشوب، شیخ و استاد بزرگ ابن بطریق وضعیت هجمه گسترده حمله به حریم مکتب اهل بیت علیهم السلام را در قالب تألیف مقاله و خطبه از ناحیه عالمان و محدثان اهل سنت در قرن ششم هجری با خود بدین مضمون بیان می کند: « المناقب » دسته بندی کردن آن ها در کتاب مشهور در این زمان، بیشترین اختلاف بین اهل سنت و شیعه در امامت معصومین علیهم السلام وجود دارد. اکثر مردم از ولایت و محبت اهل بیت علیهم السلام گریزان هستند و از یاد و نام و ذکر فضایل آن حضرات دوری می کنند. منابع روایی شیعه ازبسیاری از روایاتی که در موضوع مناقب و فضایل ائمه علیهم السلام به ویژه علی علیه السلام وارد شده، خالی است.
راویان اهل سنت نیز بیشترین کتمان و حق پوشی را در این زمینه انجام می دهند که به طور کلی این راویان و مولفان را می توان به چند دسته تقسیم کرد.
گروه اول: کسانی هستند که از نقل هر گونه روایت در مورد مناقب معصومین علیهم السلام سرباز می زنند.
گروه دوم: کسانی هستند که آن روایات را نقل کرده، ولی آن ها را ساختگی دانسته و در سند و یا دلالت آن ها خدشه وارد می کنند.
گروه سوم: آن روایات را نقل کرده و سند آن ها ار قبول دارند ولی مضمون آن را بر غیر معصومین علیهم السلام تطبیق می دهند.
گروه چهارم: برای خنثی سازی آن روایات، به جعل و ساختن روایات دال بر منقبت و فضلیت برای دیگرا صحاب پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم دست می زنند.
گروه پنجم: کسانی هستند که برای مخفی نگاه داشتن فضائل آن حضرات دست به تقطیع روایات می زنند مثلا را نقل می کنند ولی از نقل دنبال آن که فضیلت علی علیه السلام را می هراسند سرباز می زنند و دنبال آن « سیدا شباب اهل الجنه الحسن و الحسین و ابو هما خیر منهما »است.
گروه ششم: شبهه افکنانی هستند که در فضائل آن حضرات از قبیل علم، شجاعت، ایمان و امثال آن ها القای شبهه کرده و ازحضرت علی علیه السلام چهره ای نامطلوب خشن، بدون جاذبه، بی تدبیر و … در ذهن مخاطبان و شنوندگان و خوانندگان خود می سازند. [۱۴]
و اما ابن بطریق با پی بردن به گستردگی هجمه مخالفان به حریم مکتب اهل بیت علیهم السلام و آگاه شدن از نحوه عملکرد آنان در سست کردن ارکان تشیع، به دفاع برخاست و شیوه دفاعی خود را بر اساس جدال احسن،[ ١۵ ] پای ریزی کرد. از این رو برای دست یابی به منابع لازم و مقابله با شبهه های ایجاد شده به سفری طولانی دست زد. وی به قصد ملاقات با عالمان و محدثان بزرگ اهل سنت ساکن در شهر های بغداد، واسط عراق و شهر حلب هجرت نمود و به این شهر ها سفر کرد و در این راه متحمل رنج ها و مشقت های فراوانی شد.
سفر به بغداد و واسط
ابن بطریق حدود سال ( ۵٧٠ ه . ق) سفر های پژوهشی خود را به شهر بغداد آغاز نمود، و مدتی در آن شهر سکونت گزید. وی نزد محدثان شیعی و سنی حاضر شد و در مورد روایات موجود در منابع آنان به بحث و گفت و گو پرداخت.
وی بعد از تحقیقات لازم، سفر خود را به شهر واسط[ ١۶ ] که بسیاری از محدثان اهل سنت در آن جا حضور داشتند ادامه داد.
بعضی از عالمان و محدثانی که ابن بطریق از آنان روایات فضائل و مناقب امامان معصوم علیهم السلام به ویژه علی علیه السلام را شنیده
عبارتند از:
ابوبکر، عبدالله بن منصور بن عمران الباقلانی ( متوفای ۵٩٣ ه . ق) ؛
وی از راویان مشهور و از محدثان بزرگ شهر واسط و از شاگردان ابوالعز محمد بن الحسین قلانسی و ابوالقاسم علی بن علی
بن شیروان در واسط و ابو محمد سبط الخیاط در بغداد بود. [۱۷]
ابن بطریق در سال ۵٧٩ ه . ق. در شهر واسط با او ملاقات نمود و بسیاری از روایات و احادیث را از او شنید و از منابعی که او در اختیار داشت استفاده های فراوانی برد. [۱۸]
ابوجعفر، اقبال بن مبارک بن محمد عکبری واسطی، ابو عبدالله احمد بن علی بن معمربن احمد بن عبیدالله الحسینی؛ محمد بن یحیی بن محمد بن ابی السطلین علوی واعظ بغدادی؛ ابن بطریق در سال ۵٨۴ ه . ق با این سه عالم و محدث سنی ملاقات کردو ماه ها با آن ها به مباحثه علمی و استفاده از منابع روایی آن ها پرداخت. [۱۹]
از دیگر استادان حدیث شناس که ابن بطریق با آنان ارتباط بر قرار کرد شخصیت های ذیل را می توان نام برد:
ابو جعفر، مبارک بن زریق حداد واسطی؛
ابوالفتوح، نصر الله بن علی بن منصور؛
ابو عبدالله محمد بن احمد بن عبید موصلی ابن بطریق، در سال ۵٨۵ ه . ق. با این سه محدث نیز ملاقات طولانی داشت.[ ۲۰]
علی بن حسین بن علی بن حسن بن عمار موصلی؛ابن بطریق با این عالم و محدث و شاید آخرین فرد مورد ملاقات او در واسط، دیدار و گفت و گو کرده که این دیدار در پایان مسافرت علمی وی یعنی سال ( ۵٩۵ ه . ق.) اتفاق افتاده است. [۲۱]
از دیگر راویان و محدثان از اهل سنت که ابن بطریق از آن ها روایت شنیده است،
ابو عبدالله، احمد بن طاهر ملقب به فخرالاسلام،
ابو عبدالله،محمد بن عبید موصلی ابوالبرکات،
علی بن الحسین بن علی بن الحسن بن عمار مشهور به محدث موصلی و دیگران هستند که سال دیدار ابن بطریق با آن ها مشخص نیست.[۲۲]
دست آورد های سفر
مهمترین دست اورد سفر پژوهشی ابن بطریق به شهر های بغداد و واسط، تألیف چندین اثر ارزشمند فقهی، کلامی و روایی است. موضوع بیشتر این آثار مناقب، فضائل ائمه علیه السلام به ویژه فضائل علوی و اثبات خلافت بلافصل آن حضرت است از مضمون آثاری که از این دانمشند بزرگ هم اکنون یافت می شود بر می آید که او احاطه کافی بر اخبار و روایات و نیز علم رجال و تراجم به ویژه در مسایل اعتقادی و کلامی داشته است.
آثار ابن بطریق
١ . عمده عیون صحاح الاخبار فی مناقب امام الابرار.
٢ . المستدرک المختار فی مناقب وصی المختار.
٣ . خصائص الوحی المبین فی مناقب امیر المومنین علیه السلام .
[ ۴ . اتفاق صحاح الاثر فی امامه الائمه الاثنی عشر. [ ٢٣
[ ۵ . تصفح الصحیحین فی تحلیل المتعتین. [ ٢۴
۶ . الرد علی اهل النظر فی تصفح ادله القضاء و القدر.
٧ . عیون الاخبار.
٨ . رجال الشیعه.
٩ . المناقب. [۲۵]
سفر به حلب
ابن بطریق بعد از انجام سفر به شهر های بغداد و واسط، در جمادی الاولی ( ۵٩۶ ه . ق) برای تکمیل پژوهش خود راهی حلب[ ٢۶ ] از شهر های مهم سوریه ( شام قدیم) شد. [ ٢٧ ] در این سفر علاوه بر ملاقات با عالمان و محدثان شیعه و سنی، با مردم نیز دیدارهای مکرر داشت که موجب تقویت بنیه اعتقادی مردم آن سامان شد. مردم شیعه آن شهر برای رفع مشکلات عقیدتی، حل شبهات خود و آشنایی بیشتر با مبانی و اصول محکم تشیع، به محضر او می شتافتند و از دریای عمیق علم، معرفتو کمال آن بزرگ مرد تاریخ تشیع استفاده می بردند.
ابن بطریق، پرسش و پاسخ هایی که بین مردم حلب و او صورت گرفته بود را در مجموعه ای به نام« المعدوم نهج المعلوم الی نفی » هم شهرت پیدا کرد، گرد آوری کرد که از تألیفات ارزشمند و پربار او به حساب آمده که به نام « سوال اهل حلب » است. [۲۸]
مدت اقامت ابن بطریق در آن شهر مشخص نیست ولی از منابع تاریخی و کتاب های شرح حال نویسان بر می آید که او بعد ازمدتی اقامت در حلب، به زادگاهش شهر حله بازگشته و بقیه عمر خود را در آن جا گذرانده است.
سفر ابدی
فقیه عالی مقام و محدث بزرگ، شیخ یحیی بن بطریق بعد از سال ها تحقیق، پژوهش، تألیف، سفر ها و مجاهدت های طاقت فرسا بالاخره خورشید عمرش در شعبان سال ( ۶٠٠ ه . ق) در ٧٧ سالگی در شهر حله غروب کرد و دارفانی را به مقصدملکوت اعلی ترک و سر بر آستان معبود نهاد. [۲۹]
مکان دقیق مدفن آن فقیه فقید در کتاب های تراجم و تاریخی ضبط نشده؛ ولی قدر مسلم در همان شهر ( حله) به خاک سپرده شده
است.
بازماندگان
از بین فرزندان متعدد احتمالی ابن بطریق تنها نام دو نفر از آنان ثبت شده است و آن دو: علی بن یحیی و محمد بن یحیی هستند.در کتاب های تاریخی و تراجم، ازشرح حال محمد بن یحیی هیچ مطلبی یافت نمی شود. بنابر این در بین دو فرزند ابن بطریق تنها، اجمالی از زندگی علی بن یحیی در کتاب های تاریخی و شرح حال نویسان آمده است.
علی بن یحیی ابن بطریق اسدی حلی واسطی بغدادی، کنیه اش ابوالحسن، مردی فقیه، آگاه به مبانی اصول فقه، شاعر و ادیبی بزرگ بوده است. وی نزد پدرش ابن بطریق تحصیلات خود را تا حد اجتهاد ادامه داد و از پدر خویش و نیز از دانشمند بزرگ، ابوالعباس، احمد بن ابراهیم بن احمد بن الضعف موصلی اجازه روایت داشته است. [۳۰]
بعد از رحلت پدر بزرگوارش، مدتی در دمشق اقامت گزید و سپس به دعوت حاکم مصر به آن سامان رفت و چند صباحی را دریکی از دیوان های آن جا به کتابت پرداخت. بعد از آن به خاطر تغییر مزاجش به عراق بازگشت و به تبلیغ و ترویج احکام دین و نشر معارف تشیع در بغداد پرداخت. [۳۱]
شرح حال نویسان تخصص او را در علوم مختلف اسلامی ستوده اند و او را ادیب، شاعر، فقیه و اصولی معرفی کرده اند.نویسنده تأسیس الشیعه، علی بن یحیی را یکی از مشهور ترین پیشوایان علم نحو و ادیبان عرب می داند و از او به بزرگی یادمی کند. [۳۲]
علی بن یحیی ابن بطریق در سال ۶۴١ یا ۶۴٢ ه . ق. در شهر مقدس کاظمین[٣٣] و بنابر نقل دیگر در شهر بغداد بدرودحیات گفت. [۳۴]
١ ]. ریاض العلماء، ج ۵ ، ص ٣۵۴ ؛ هدیه الاحباب، ص ۵٨ ؛ الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج ١۵ ، ص ٣٢۴ ؛ ریحانه الأدب، ج ٧
ص ۴١۵
٢ ]. لؤلؤه البحرین، ج ١ ، ص ٢٨۴ ؛ تأسیس الشیعه، ص ١٣٠
٣ ]. مستدرک اعیان الشیعه، ج ١ ، ص ٢۵۴ ؛ الثقات العیون، ص ٣٣٧ ؛ لسان المیزان، ج ۶ ، ص ٢۴٧ ؛ العمده فی عیون صحاح
الاخبار، ص ٣١
۴ ]. اعیان الشیعه، ج ١٠ ، ص ٢٨٩ ؛ أمل الآمل، ج ٢ ، ص ٣۴۵
۵ ]. ریاض العلماء، ج ۵ ، ص ٣۵۴ ]
۶ ]. الکنی و الاقاب، ج ١ ، ص ٢٢٧ ؛ الاعلام قاموس الرجال، ج ٨ ، ص ١۴١ ؛ لؤلؤه البحرین، ج ١ ، ص ٢٨٣ . ( پاورقی). ]
٧ ]. لسان المیزان، ج ۶ ، ص ٢۴٧ ، الثقات العیون، ص ٣٣٧ ، مستدرکات اعیان الشیعه، ج ١ ، ص ٢۵۴ و … ]
٨ ]. العمده فی عیون صحاح الاخبار، ص ٣١ ]
٩ ]. ر. ک: العمده فی عیون صحاح الاخبار، ص ٣۴ ؛ فوائد الرضویه ، ص ٧٠٩ ؛ أمل الآمل، ج ٢ ، ص ٢۴۵ ؛ ریحانه الأدب، ]
ج ٧ ، ص ۴١۵ ؛ الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج ٧ ، ص ١٧۵ ؛ الثقات العیون، ص ٣٣٨ ، و …
١٠ ]. وی از فرزندان با واسطه امام موسی کاظم علیه السلام است. سلسله نسب او چنین است: محمد بن سعد بن علی بن رافع
بن ابی الفضائل سعد بن علی بن حمزه بن احمد بن حمزه بن علی بن احمد بن موسی بن ابراهیم بن موسی الکاظم علیه السلام
١١ ]. ریاض العلماء، ج ۵ ، ص ٣۵٨
١٢ ]. بحار الانوار، ج ١٠۵ ، ص ١٠٠
١٣ ]. ریاض العلماء، ج ۵ ، ص ٣۵٨
١۴ ]. مناقب آل ابی طالب، ج ١ ، ص ١٩ به بعد.
١۵ ]. در این شیوه از مقابله، از منابع و ادله ای استفاده می شود که مورد قبول طرف مقابل است. در مورد مناقب و فضائل ائمه علیهم السلام ، مهمترین دلیلی که اهل سنت آن را قبول دارند و می پذیرند، آیات و روایات نبوی است که در این زمینه وارد شده است و در کتاب های خود، آن ها را ضبط کرده اند.
١۶ ]. شهر واسط عراق یکی از شهر های علمی و فرهنگی در قرن های پنجم و ششم هجری بود که هم اکنون از نظر موقعیت است و این غیر از « الکوت الحی » واقع شده است. نام دیگر این شهر « الکوت » جغرافیایی در استان واسط به مرکزیت شهراست که مرکز استان واسط است. « الکوت » شهراین شهر در آن زمان دارای مدارس و مراکز فرهنگی و مذهبی و نیز عالمان، فقیهان و محدثان فراوانی از اهل سنت بود که قهرا به عنوان یک نوع مرکزیت علمی و مذهبی در کنار شهر های بغداد و امثال آن مطرح بوده است. ابن بطریق برای ارتباط با عالمان آن شهر، به ویژه محدثان آنان و نیز دست یابی به روایاتی که موضوع آن فضائل و مناقب اهل بیت علیه السلام است این شهر را برای پژوهش و تحقیق خود انتخاب کرد. از منابع تاریخی و کتاب های تراجم بر می آید که وی حدود ٣٠ سال در چند نوبت به آن کشور سفر کرده است.
( العراق قدیماً و حدیثاً، ص ٨٠ ؛ مناقب امام علی ابن ابی طالب علیه السلام ، ص ١۴ و ١۶ ؛ الاعلام ج ٨ ، ص ١۴١ و …).
١٧ ]. تاریخ بغداد، ج ١۵ ، ص ٢٢۵
١٨ ]. ریاض العلما، ج ۵ ، ص ٣۵۶
١٩ ]. همان.
٢٠ ]. همان، ص ٣۵٧
٢١ ]. همان، ص ٣۵٨
٢٢ ]. العمده فی عیون صحاح الاخبار، ص ٣٢ ؛ ریاض العلماء، ج ۵ ، ص ٣۵٨
٢٣ ]. أمل الآمل، ج ٢ ، ص ٣۴۵ ؛ ریحانه الأدب، ج ٧ ، ص ۴١۵ ؛ الثقات العیون، ص ٣٣٧ و … .
٢۴ ]. همان.
٢۵ ]. أمل الآمل، ج ٢ ، ص ٣۴۵ ؛ ریحانه الأدب، ج ٧ ، ص ۴١۵ ؛ الثقات العیون، ص ٣٣٧ و … .
٢۶ ]. حلب، یکی از شهر های مهم و تاریخی کشور سوریه ( شام قدیم) است. این شهر، به خاطر موقعیت جغرافیایی مرکزتجارت و راه ارتباطی کشور های مهم هند چین، ایران، یونان، روم بوده و از این رو پایتخت بازرگانی شام محسوب می شده است. علاوه بر آن از مراکز مذهبی، علمی و فرهنگی در قرن های پنجم و ششم نیز به حساب می آمده است چه این که دارای مساجد و مدارس علمیه فراوان از ناحیه مذاهب مختلف شیعه و سنی بوده است مثل مدارس الزجاجیه، العصرونیه، القوامیه،الصاجیه، النوریه، شادبختیه، بلدقیه، الدقاقیه، اتابکیه و … و علاوه بر آن ها مکان هایی به نام دارالحدیث داشته که حاوی منابع ومأخذ روایی فراوانی بود از این رو ابن بطریق برای دست یابی به آن منابع راهی شهر حلب شده است. ( سرزمین و مردم سوریه، ص ١۴٩ ؛ تاریخ مملکت حلب، ص ١٠٩ تا۱۲۳ )
٢٧ ]. لؤلؤه البحرین، ج ١ ، ص ٢٨۴ ، ( پاورقی)؛ الاعلام النبلاء، ج ٨ ، ص ١۴١
٢٨ ]. فوائد الرضویه، ص ٧٠٩ ؛ اعیان الشیعه، ج ١٠ ، ص ٢٨٩ ؛ الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج، ص ١٩٧ ؛ أمل الآمل، ج ٢ ص ٣۴۵ ؛ معجم رجال الحدیث، ج ٢٠ ، ص ۴٢ ؛ الثقات العیون، ص ٣٣٧ و … .
٢٩ ]. انوار الساطعه، ص ٢٠۵ ؛ مستدرکات اعیان الشیعه، ج ١ ، ص ٢۵۴ ؛ الثقات العیون، ص ٣٣٧
٣٠ ]. انوار الساطعه، ص ١١٨ ، الثقات العیون، ص ٣٣٧ ، تاریخ الحله، ج ٢ ، ص ١۴
٣١ ]. مستدرکات اعیان الشیعه، ج ١ ، ص ٢۵۴ ؛ تأسیس الشیعه، ص ١٢٩ ؛ البدایه و النهایه، ج ١٣ ، ص ١٩١ و ١٩٢
٣٢ ]. تأسیس الشیعه، ص ١٢٩
٣٣ ]. موسوعه طبقات الفقهاء، ج ٧ ، ص ١٨٣
٣۴ ]. تأسیس الشیعه، ص ١٢٩
گلشن ابرار ج ۴
