کمال الدّین ابوالفتح بُنداربن ابی نصر خاطری رازی ، از شاعران معروف قرن چهارم و معاصر آل بویه (نظامی ، ص ۲۸). دولتشاه سمرقندی (ص ۴۲) او را شاعر مجدالدّوله دیلمی (حک : ۳۸۷ـ۴۲۰) و از قهستانِ ری دانسته است که به سه زبان عربی ، فارسی و دیلمی سخنوری کرده و صاحب بن عبّاد (متوفی ۳۸۵) به وی توجه داشته و در تربیتش کوشیده است .
نام او در بیشتر مآخذ، بُندار به ضمّ بای تازی ، به معنای خانه دار و صاحب تجمّل و کالا و ثروت ، و عمده فروش آمده است . نویسنده برهان قاطع ذیل کلمه بندار بر وزن گلزار به معنای کیسه دار و خانه دار و صاحب تجمّل و مکنت ، اضافه کرده که «نام یکی از شعرای قدیم است ». با اینهمه در بعضی از تذکره های قدیم از جمله تذکره الشعراء دولتشاه سمرقندی (ص ۱۶، ۴۲ـ۴۳)، و تذکره روضه السّلاطین فخری هروی (ص ۱۰)، «پندار» به بای فارسی مکسور ضبط شده است ، اما بُندار به ضمّ بای تازی مشهورتر و معمولتر است .
بندار رازی نزد شاعران قرن ششم و هفتم شهرت داشت و غالباً از او نام برده و خود را با او مقایسه کرده اند. خاقانی شروانی (متوفی ۵۹۵) خود را برتر از بندار دانسته (ص ۷۹۶) و ظهیر فاریابی (متوفی ۵۹۸) بندار رازی را ستوده و نام او در دیوانش پندار ضبط شده است (ص ۲۶۲). کمال الدّین اسماعیل اصفهانی (متوفی ۶۳۵) نیز بندار را برتر از خود شمرده است (ص ۱۹۹).
بندار شیعی مذهب بود و یک رباعی از او نقل شده که به این موضوع دلالت دارد (رجوع کنید به شوشتری ، ج ۲، ص ۶۱۴؛ هدایت ، ج ۱، ص ۴۴۰). عبدالجلیل قزوینی ، نویسنده کتاب نقض (ص ۲۱۹) نیز از او نام برده و نوشته است که وی در مدح دو برادر شیعی وزیر، ۲۷ قصیده غرّا گفته است و در مدح چند تن از متکلّمان و سادات ری و قزوین نیز قصاید بسیار دارد (ص ۲۲۵). قاضی نوراللّه شوشتری (ج ۲، ص ۶۱۳) هم بندار را در ردیف شاعران شیعه آورده است .
از قصاید بندار رازی که در نقض به آنها اشاره شده ، چیزی در دست نیست و بیشتر اشعاری که از او به جا مانده به زبان رازی و به صورت دوبیتی یا قطعه است . از وی یک قصیده نیز به زبان محلی ، در وزن دوبیتی (بحر هزج مسدّس محذوف ) در یکی از نسخه های خطی مونس الاحرار نقل شده است (نفیسی ، ج ۳، ص ۱۱۴۱ـ۱۱۴۲).
شمس قیس رازی چند بیت به زبان رازی از بندار نقل کرده و نوشته است :
بندار از اختلاف نظم ، اجزا زیاد کرده و شعرش را نامطبوع گردانیده است (ص ۹۴ـ ۹۵). او دوبیتیهای بندار را با عنوان «فهلویات » آورده و بر او خرده گرفته که در مصراعها، بحور هَزَج و مُشاکِل را درهم آمیخته و از قاعده عروض خارج شده است (ص ۱۳۰). اما ظاهراً ایراد شمس قیس نابجا است ، زیرا او صورتِ مکتوب فهلویات را درنظر گرفته و از صورت ملفوظ آنها در زبان محلی غافل مانده و در تقطیع به اشتباه افتاده و این گونه اشعار را با اشعار فارسیِ دری سنجیده است (رجوع کنید به مختاری غزنوی ، ص ۵۷۲، حاشیه همائی ؛ همائی ، ص ۵۰۰ ـ۵۰۴).
برخی از نویسندگان ، آثار دیگری نیز به بندار رازی نسبت داده اند؛ از جمله حمداللّه مستوفی (ص ۷۲۳) اثری به نام چموش نامه به بندار نسبت داده و نوشته است که شهرتی تمام دارد. حاجی خلیفه (ج ۲، ستون ۱۸۴۸) نیز لغتنامه ای فارسی با عنوان منتخب الفرس را از آثار بندار دانسته است .
رضاقلی خان هدایت (ج ۱، ص ۴۳۹) سال وفات بندار را ۴۰۱ نوشته است و دیگران نیز همین تاریخ را از او نقل کرده اند، اما خوافی (ج ۲، ص ۱۶۳) وفات بندار را در حوادث ۴۳۳ ذکر کرده که ظاهراً دور از حقیقت است .
منابع :
(۱) محمدحسین بن خلف برهان ، برهان قاطع ، چاپ محمدمعین ، تهران ۱۳۶۱ ش ؛
(۲) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛
(۳) حمدالله بن ابی بکر حمدالله مستوفی ، تاریخ گزیده ، چاپ عبدالحسین نوائی ، تهران ۱۳۶۲ ش ؛بدیل بن علی خاقانی ، دیوان ، چاپ
(۴) ضیاءالدین سجادی ، تهران ( تاریخ مقدمه ۱۳۳۸ ش ) ؛
(۵) احمدبن محمد خوافی ، مجمل فصیحی ، چاپ محمود فرخ ، مشهد ۱۳۳۹ـ۱۳۴۱ ش ؛
(۶) دولتشاه سمرقندی ، تذکره الشعراء ، چاپ ادوارد براون ، لیدن ۱۹۰۱؛
(۷) محمدبن قیس شمس قیس ، کتاب المعجم فی معاییر اشعارالعجم ، تصحیح محمدبن عبدالوهاب قزوینی ، چاپ مدرس رضوی ، تهران ( تاریخ مقدمه ۱۳۱۴ ش ) ؛
(۸) نورالله بن شریف الدین شوشتری ، مجالس المؤمنین ، تهران ۱۳۵۴ ش ؛
(۹) طاهربن محمد ظهیرفاریابی ، دیوان ظهیرفاریابی ، چاپ تقی بینش ، مشهد ۱۳۳۸ ش ؛
(۱۰) عبدالجلیل قزوینی ، نقض ، چاپ جلال الدین محدث ارموی ، تهران ۱۳۵۸ ش ؛
(۱۱) محمدبن امیری فخری هروی ، تذکره روضه السلاطین ، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز ۱۳۴۵ ش ؛
(۱۲) اسماعیل بن جمال الدین کمال اسماعیل ، دیوان ، چاپ حسین بحرالعلومی ، تهران ۱۳۴۸ ش ؛
(۱۳) عثمان بن عمر مختاری غزنوی ، دیوان عثمان مختاری ، چاپ جلال الدین همائی ، تهران ۱۳۴۱ ش ؛
(۱۴) احمدبن عمر نظامی ، کتاب چهار مقاله ، چاپ محمدبن عبدالوهاب قزوینی ، لیدن ۱۳۲۷/۱۹۰۹، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛
(۱۵) سعید نفیسی ، احوال و اشعار ابوعبدالله جعفربن محمد رودکی سمرقندی ، ج ۳، تهران ۱۳۱۹ ش ؛
(۱۶) رضاقلی بن محمد هادی هدایت ، مجمع الفصحا ، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۳۶ـ ۱۳۴۰ ش ؛
(۱۷) جلال الدین همائی ، «اشتباه صاحب المعجم در اوزان فهلویات و اورامنان »، در جشن نامه استاد مدرس رضوی ، چاپ ضیاءالدین سجادی ، تهران ۱۳۵۶ ش .
دانشنامه جهان اسلام جلد ۴