زندگینامه پروفسوریوگنی ادواردویچ بِرتِلس(۱۹۵۷-۱۸۹۰م)

 خاورشناس نامی روس .در ۱۲۶۹ ش /۱۸۹۰ در سن پترزبورگ زاده شد. پس ازگذراندن دوره تحصیلات مقدماتی ، به دانشگاه سن پترزبورگ راه یافت و نزد استادانی چون روماسکویچ ، فریمان ، بارتولد و اُلدنبورگ تحصیل کرد. پس از پایان تحصیلات در ۱۲۹۹ ش / ۱۹۲۰، در دانشکده خاورشناسی به تدریس پرداخت (علی اُف ، ص ۱۱۵ـ ۱۱۶؛ > دایره المعارف شوروی تاریخ < ، ج ۲، ص ۳۷۷؛ د.ازبکستان ، ج ۲، ص ۱۸۷؛ > دایره المعارف بزرگ شوروی < ، ذیل ماده ؛ سحاب ، ص ۶۴؛ ایرانیکا ، ذیل ماده ) و در همان زمان به موزه خلقهای آسیا (اکنون مرجوع کنید به سسه خاورشناسی روسیه ) پیوست و تا پایان عمر در آنجا مشغول به کار بود.

در ۱۳۰۷ش /۱۹۲۸ از دانشگاه سن پترزبورگ عنوان استادی ارشد (پروفسوری ) دریافت کرد. در ۱۳۱۱ش /۱۹۳۲ سرپرستی بخش زبان و تاریخ تاجیکستان را در فرهنگستان علوم اتحاد جماهیر شوروی ( سابق ) برعهده گرفت و در ۱۳۱۸ش / ۱۹۳۹ به سرپرستی بخش ایرانشناسی مرجوع کنید به سسه زبانهای شرقی برگزیده شد. در۱۳۲۹ ش / ۱۹۵۰ به مسکو انتقال یافت و در ۱۳۳۶ ش / ۱۹۵۷ در همانجا درگذشت (علی اُف ، ص ۱۱۶؛ > دایره المعارف شوروی تاریخ < ، همانجا؛ آنسیکلوپدیا ساوتی ِ تاجیک ، ج ۱، ص ۴۳۲؛ ایرانیکا ، همانجا). وی ۳۷ سال در انستیتوی خاورشناسی خدمت ، و در دانشگاههای مسکو، سن پترزبورگ و آسیای میانه تدریس کرد ( > دایره المعارف شوروی تاریخ < ، همانجا).

برتلس خاورشناسی پرکار بود؛ او کارش را با ترجمه آغاز کرد، چنانکه نخستین کارهایش برگردانیدن گلستان سعدی (۱۳۰۱ش / ۱۹۲۲)، بلبل نامه منسوب به عطار (۱۳۰۲ش / ۱۹۲۳)، و هفت پیکر نظامی (۱۳۰۲ش /۱۹۲۳) به زبان روسی بود (بُلدرُف ، ج ۱، ص ۹). او همچنین درباره تصوّف و ادبیات تصوّف به پژوهش پرداخت و مجموعه تحقیقاتش درباره افکار و آثار ابراهیم ادهم ، فضیل عیاض ، ابوالحسن خرقانی ، باباکوهی شیرازی ، عبدالله انصاری ، نجم الدین کبری ، شیخ فریدالدین عطار، ملامحسن فیض کاشانی و دیگر عارفان فارسی گوی در کتاب تصوّف و ادبیات تصوّف به طبع رسید، هر چند که این کتاب در شناخت تصوّف و عارفان مسلمان و شاعران فارسی گوی عاری از اشتباه نیست ( رجوع کنید به طباطبائی ، ص ۱۴۲ـ۱۴۷).

آثار

بخش عمده تألیفات برتلس درباره ادبیات فارسی است و برخی از پژوهشهای ارزنده او درباره شاعران فارسی گوی ، مانند عنصری ، غضائری رازی ، فرّخی ، منوچهری ، مسعودسعدسلمان ، سنایی ، عمعق بخارایی ، سوزنی سمرقندی و نظامی عروضی ، در کتاب تاریخ ادبیات فارسی او مندرج است . برتلس در جشن هزارمین سال تولد فردوسی که در مهرماه ۱۳۱۳ در ایران برگزار شد، شرکت داشت و به زبان فارسی سخنرانی کرد (سحاب ، ص ۶۴). همچنین در کنگره های جهانی هنر و باستانشناسی ایرانی (مسکو ـ سن پترزبورگ ، ۱۳۱۴ ش / ۱۹۳۵)، بوعلی سینا (تهران ، ۱۳۴۳ ش / ۱۹۵۴)، و بیست و سومین کنگره جهانی خاورشناسان (کمبریج ، ۱۳۴۳ش /۱۹۵۴) با گزارشهایی در موضوعات ادب فارسی شرکت جست ( آنسیکلوپدیای ادبیات و صنعت تاجیک ، ج ۱، ص ۲۶۸).

در ۱۳۳۹ـ۱۳۵۰ ش / ۱۹۶۰ـ ۱۹۷۱ متن علمی و انتقادی شاهنامه ، به سرپرستی باباجان غفوراُف ، با همکاری و نظارت برتلس ، در مسکو تهیه و بعداً چاپ شد (علی اُف ؛ آنسیکلوپدیا ساوتی تاجیک ؛ > دایره المعارف بزرگ شوروی < ، همانجاها؛ بلدرف ، ج ۱، ص ۱۰). از دیگر آثار پژوهشی

برتلس در زمینه ادب فارسی ، کتاب نظامی اوست که در ۱۳۲۰ ش / ۱۹۴۱ به طبع رسیده ؛ و نیز متن مصحح اسکندرنامه نظامی که در ۱۳۲۷ ش / ۱۹۴۸ جایزه دولتی را به خود اختصاص داده است ( آنسیکلوپدیا ساوتی تاجیک ؛ د. ازبکستان ؛ ایرانیکا ، همانجاها؛ بلدرف ، ج ۱، ص ۱۱). او درباره جامی و نوایی نیز مقالات و کتابهایی تألیف کرده ، از جمله دو اثر او درباره نوایی و جامی به ترتیب در ۱۳۲۷ ش / ۱۹۴۸ در تاشکند و در ۱۳۲۸ ش / ۱۹۴۹ در دوشنبه چاپ و منتشر شده است ( د. ازبکستان ؛ ایرانیکا ، همانجاها). ترجمه برخی از شاهکارهای ادب فارسی ، مانند سفرنامه ناصرخسرو (۱۹۳۳) و قابوسنامه (۱۹۵۳) به روسی ، از دیگر آثار برتلس است ( ایرانیکا ، همانجا) که سبب آشنایی مردم شوروی ( سابق ) با فرهنگ و ادب ایران شد. وی همچنین در برخی از دانشنامه ها، بویژه > دایره المعارف بزرگ شوروی < و د. اسلام ، مقالاتی در معرفی شخصیتهای فرهنگی و ادبی نوشته است . آخرین کار برجسته وی پژوهشی است با عنوان پنجمین مناظره اسدی طوسی که پس از مرگش به طبع رسیده است (بلدرف ، ج ۱، ص ۱۵). به طوری که پروفسور بلدرف برشمرده است ، برتلس ۳۱۵ اثر داشته که چهل اثر او به زبانهای شرقی و اروپایی ترجمه و نشر شده است ( > دایره المعارف شوروی تاریخ < ، همانجا).

زبده آثار

برتلس پس از مرگش بین سالهای ۱۳۳۹ـ ۱۳۴۴ ش / ۱۹۶۰ـ ۱۹۶۵ در مسکو در چهار مجلّد به چاپ رسید که عبارت است از:

تاریخ ادبیات فارسی (ترجمه فارسی : سیروس ایزدی ، ۱۳۷۴ ش )؛

نظامی و فضولی ؛

تصوّف و ادبیات تصوّف (ترجمه سیروس ایزدی ، ۱۳۵۶ ش )؛

نوایی و جامی ( رجوع کنید به د.ازبکستان ؛ ایرانیکا ، همانجاها).

منابع :
(۱) آنسیکلوپدیا ساوِتی تاجیک ، ج ۱، دوشنبه ۱۹۷۸ ( به خط سیریلی )؛
(۲) آنسیکلوپدیای ادبیات و صنعت تاجیک ، ج ۱، دوشنبه ۱۹۸۸، ذیل «برتلس » (نوشته م . ملا احمدوف ، سیریلی )؛
(۳) مصطفی حسینی طباطبائی ، نقد آثار خاورشناسان ، تهران ۱۳۷۵ ش ؛
(۴) ابوالقاسم سحاب ، فرهنگ خاورشناسان ، تهران ۱۳۵۶ ش ؛

(۵) G. Y. Aliyev, “Bibliografia nauchnikh trudov Engeniya Eduardovicha Berthelsa”, Sovetkoe Vostokovedeniye, 1 (1958);
(۶) A. N. Boldirev, “Nauchnoe nasledeniye Evgeniya Eduardovicha Bertelsa”, in E. Bertel’s, Izbrannitrudi, vol. I: Istoriya Persidsko-Tadjiskoy literature , Moscow 1960;
(۷) Encyclopaedia Iranica, s.v. “Berthels” (by Michael Zand);
(۸) Great so viet encyclopedia, New York 1973-1983, s.v . “Bertel’s, Evgenii Eduardovich” (by N. M. Osmanov);
(۹) Sovet skaya Istoricheskaya Ensiklopediya, II, Moscow 1962, s.v. “Berthels” (by A. N. Boldirev);
(۱۰) Uzbek Sovet Ensiklopediyasi, II, Tashkent 1972.

دانشنامه جهان اسلام  جلد ۳