یکى از بزرگترین پاسداران حریم فرهنگ و ولایت آل محمد صلى الله علیه و آله ، علامه مجاهد میر حامد حسین هندى است که در نیمه دوم قرن سیزدهم هجرى مى زیست او حق عظیمى بر گردن شیعیان دارد و کتاب جاودانش (عبقات الانوار) از آثار درخشان شیعه در یکى – دو قرن اخیر است .
خاندان فضیلت
علامه میر حامد حسین ، از خاندانهاى اصیل سادات موسوى است و با ۲۷ واسطه ، نسبش به امام هفتم امام موسى کاظم علیه السلام مى رسد. نیاکان او در طول قرون گذشته ، همه از سادات اهل علم و زهد و فضیلت بوده اند. شایان ذکر است که این خاندان در اصل ایرانى بودند و در نیشابور زندگى مى کردند و در قرن هفتم ، (سید اوحد الدین ) – جد پانزدهم میر حامد حسین – در پى حمله مغول ، به هندوستان هجرت کرد و در شهر (کنتور) رحل اقامت افکند.
سید محمد حسین (متوفى ۱۲۸۸ ق )، پدر بزرگ میر حامد حسین ، فقیهى ارجمند و در زهد و عبادت سر آمد روزگار بود. گفته اند: از زمانى که به سن بلوغ رسید، هرگز نمازهاى مستحبى اش ترک نشد. کراماتى را هم به وى نسبت داده اند. در هنر خوشنویسى هم دستى داشت ، نسخه اى از قرآن ، و سه کتاب (حق الیقین ) (علامه مجلسى )، (تحفه الزائر) (علامه مجلسى ) و (جامع عباسى ) (شیخ بهائى )، به خط زیباى وى در کتابخانه ناصریه لکنهو، موجود است .
علامه سید محمد قلى (متوفى ۱۲۶۰ ق .) پدر میر حامد حسین ، از علماى بزرگ قرن سیزدهم هجرى و از صاحب نظران در علم کلام بود. مدتى نیز در شهر (میرتهه ) بر کرسى قضاوت و فتوا نشست . رساله اى هم بنام (عدالت علویه ) در موضوع احکام قضاوت و افتاء و شرائط قاضى و مفتى نوشته است .او کتابهاى زیادى را از خود به یادگار گذاشت .
ولادت و رشد
علامه میر حامد حسین هندى ، در سال ۱۲۴۶ ق . در شهر (میر تهه ) هند، در خانه سید محمد قلى به دنیا آمد. نام اصلى او را (مهدى ) نهادند. سبب شهرتش به (میر حامد حسین ) آن است که پدرش پیش از آنکه خبر تولد فرزندش را بشنود، در رویا جد خود (سید حامد حسین ) را دیده بود، از این رو، فرزند نوزادش را به این نام مشهور کرد.میر حامد حسین وقتى به هفت سالگى رسید، پدرش او را به مکتب گذاشت . او مقدمات و دروس ابتدائى را خواند، آنگاه وارد مراحل بالاترى رسید.
(مقامات حریرى ) و (دیوان متنبى ) را نزد مولوى (سید برکت على صاحب )، و نهج البلاغه را در محضر مفتى (سید عباس شوشترى ) آموخت و سپس به فراگیرى علوم عقلى در نزد (سید مرتضى خلاصه العلماء) و علوم شرعى در محضر (سید محمد سلطان العلماء) و برادر او (سید حسین سید العلماء) پرداخت و پس از سالها تلاش و همت ، تحصیلات خود را با موفقیت به اتمام رساند.
تلاش علمى و خلق آثار
جوامع اسلامى بویژه هندوستان ، در دوران زندگى میر حامد حسین ، بیش از پیش دچار آشوب و تفرقه شده بود. استعمارگران و دشمنان اسلام ، همواره براى دست یافتن به اهداف شوم و غارتگرانه خود، دوست مى داشتند که مسلمانان با هم اتحاد نداشته باشند و مدام با خصومت زندگى کنند. بدین خاطر گاه دانشمندانى را در میان خود مسلمانان تحریک مى کردند تا با نوشتن و یا گفتن حرفهایى تفرقه افکن و اختلاف آفرین ، صفوف آنان را بر هم زنند و محیط زندگى برادرانه را تبدیل به بلوا و آشوب و سوء ظن و دشمن سازند.
علامه سید محمد قلى پدر میر حامد حسین ، سالها عمر خود را صرف جواب دادن شبهات و تهمتهائى کرد که دشمنان اسلام ، به دست برخى از دانشمندان مسلمان ، علیه شیعه و مکتب اهل بیت علیهم السلام شایع مى کردند اکنون بعد از پدر نوبت به پسر صالح و خلف او یعنى علامه میر حامد حسین هندى رسیده بود. او مشاهد مى کرد که چه افتراها و تهمتهایى بر شیعه مى بندند که روح شیعه از آنها خبر ندارد…
این بود که تصمیم گرفت کمر همت ببندد و همچون پدرش ، در عرصه قلم و تحقیق و تتبع و بیان حقائق اسلام و وقایع تاریخ اسلام ، به دفاع از حق بر خیزد و به تهمتهاى مغرضانه و جاهلانه و خصومت آمیز دشمنان تشیع ، پاسخ دهد (تا سیه روى شود هر که در او غش باشد!)
نخستین کارش ، نقد، بررسى ، تصحیح و تهذیب بعضى از کتابهاى ارزشمند پردش علامه سید محمد قلى ، بود. چرا که بسیارى از آثار پدرش ، در دفاع از مکتب شیعه و پاسخ به ایرادهاى مخالفان تشیع بود و شایسته بود که پسر دانشمند و فرزانه ، آنها را تصحیح و چاپ و منتشر کند. میر حامد حسین سالهایى از عمر گرانمایه خود را در این راه صرف کرد و از این رهگذر، خدمات شایانى به عالم تشیع ارزانى داشت . آنگاه خود اقدام به نوشتن کتاب نمود. اینکه به ذکر آنها مى پردازیم :
۱٫ استقصاء الافحام ، ده جلد و به فارسى است . مولف در این کتاب مطالبى را پیرامون قرآن کریم ، حضرت مهدى (عج ) شرح حال بسیارى از دانشمندان اهل سنت و اصول و فروع دین ، مطرح کرده است و پاسخى است به کتاب (منتهى الکلام ) تالیف حیدر على فیض آبادى حنفى ، که مطالبى شبهه آمیز و بى اساس درباره شیعه داشت .
۲٫ شوارق النصوص ، پنج جلد در علم کلام .
۳٫ افحام اهل المین ، ردى است بر کتاب (ازاله الغین ) تالیف حیدر على فیض آبادى حنفى .
۴٫ اسفار الانوار، سفر نامه حج و کربلا.
۵٫ کشف المعضلات فى حل المشکلات .
۶٫ العضب البتار فى مبحث آیه الغار.
۷٫ النجم الثاقب فى مساله الحاجب ، کتاب فقهى در موضوع ارث .
۸٫ الدرر السنیه فى المکاتیب و المنشات العربیه .
۹٫ زین الوسائل الى تحقیق المسائل ، مسائل فقهى و گوناگون .
۱۰٫ الدرایع ، در شرح شرایع محقق حلى .
۱۱٫ عبقات الانوار فى مناقب الائمه الاطهار.
این اثر بزرگترین و ارجمندترین کتاب اوست و از شاهکارهاى علمى و اعتقادى شیعه بشمار مى رود. مولف بزرگوار این کتاب عظیم و شگفت انگیز را در مناقب ائمه اطهار علیهم السلام و در جواب کتاب ضد شیعى (تحفه اثنا عشریه ) نوشته است .
کتاب خصومت برانگیز (تحفه اثنى عشریه ) (هدیه اى براى شیعیان دوازده امامى را مولوى عبدالعزیز دهلوى (م ۱۲۳۹ ق .) معروف به (سراج الهند) (چراغ هند) نوشته بود. اما چه تحفه اى و چه هدیه اى ؟! او که از عالمان برجسته و فاضل شبه قاره هند و از اهل سنت بود، بدون توجه به آیات وحدت بخش قرآن و سفارشهاى پیامبر صلى الله علیه و آله در این کتابش ، عقاید و آراء شیعه را بطور عموم و فرقه اثنا عشریه را بالخصوص در اصول و فروع و اخلاق و آداب و تمامى معتقدات و اعمالشان به عباراتى خارج از نزاکت و کلماتى بیرون از آداب و سنن مناظره و به کتب نوآموزان – که به خطابه نزدیکتر است تا به برهان یا دست کم نقل صحیح مطالب – مورد حمله و اعتراض قرار داده … کتاب را مملو از افتراآت و تهمتهاى شنیعه ساخته است … و باعث تشتت جبهه اسلامى هند شد. این کتاب در دل برادران مسلمانان نسبت به یکدیگر کینه و نفرت پدید آورد و صفاى مسجد و محراب ، شکوه رمضان و عاشورا را کدر ساخت ….
عبقات الانوار، داراى دو منهج و هر منهج نیز مشتمل بر مجلداتى چند است . منهج اول درباره اثبات دلالت آیاتى چند از قرآن مجید بر امامت است ، از جمله آیه :
(انما ولیکم الله و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلوه و یوتون الزکاه و هم راکعون ) مائده /۵۵٫
و آیه :(الیوم اکملت لکم دینکم ….) مائده /۳٫
و آیات فراوان دیگرى که بر امامت شرعى و الهى ائمه اهل بیت عصمت و طهارت (امام على و فرزندان معصومش علیهم السلام ) دلالت مى کند. همه را مورد بحث عالمانه و محققانه و گسترده قرار داده است . گفته اند این مجلد هنوز به چاپ نرسیده است و در کتابخانه عظیم مولف دانشمندش ، در شهر لکهنو نگهدارى مى شود.
منهج دوم کتاب ، درباره احادیث دوازده گانه اى است که مولوى عبدالعزیز دهلوى در کتاب تحفه اثنا عشریه ، مغرضانه اصل یا تواتر آنها را انکار و اشکالاتى بر این احادیث شیعى وارد کرده بود. این منهج از کتاب شگفت آور و عظیم عبقات الانوار، ۳۰ جلد است که حدود دوازده جلد آن در هندوستان و ایران به چاپ رسیده است . هر یک از احادیث دوازده گانه ، خود یک مجلد و برخى از این مجلدات هم در چندین جلد به سبک قدیم و ینگى چاپ شده است بدین شرح :
مجلد اول از منهج دوم ، در مورد حدیث غدیر.
مجلد دوم ، در موضوع حدیث منزلت .
مجلد سوم ، درباره حدیث ولایت .
مجلد چهارم ، درباره حدیث طیر.
مجلد پنجم ، به شرح و بیان حدیث (انا مدینه العلم و على بابها…) .
مجلد ششم ، درباره حدیث حدیث تشبیه .
مجلد هفتم ، درباره حدیث (من ناصب علیا لخلافه فهو کافر) .
مجلد هشتم ، در بیان حدیث نور (کنت انا و على نورا…) .
مجلد نهم ، درباره حدیث (رایت ).
مجلد دهم ، در موضوع حدیث (انک تقاتل على تاءویل القرآن …) .
مجلد یازدهم ، در مورد حدیث (الحق مع على …) .
مجلد دوازدهم ، درباره حدیث ثقلین .
عبقات الانوار از نگاه بزرگان
بزرگان علم و تحقیق ، بر عظمت کتاب عبقات الانوار اقرار کرده اند و آن را به دیگران نیز شناسانده اند:
۱٫ علامه بزرگ شیعى ، شیخ عبدالحسن امینى صاحب کتاب الغدیر، درباره عبقات مى گوید:
بوى دلپذیرش در تمامى جهان پیچیده و آوازه اش از خاور تا باختر را فرا گرفته است ، هر کس آن را دیده ، دانسته که کتاب اعجازآمیز روشنگرى است که هیچ باطلى در آن راه ندارد، و من در نوشتن الغدیر از دانشهاى باارزش نهفته در آن بهره فراوان بردیم .
۲٫ علامه شیخ آقا بزرگ تهرانى درباره آثار میر حامد حسین بویژه عبقات ، مى نویسد:
کتابهاى با عظمت و مفید میر حامد حسین ، دریاى ژرف نگرى و باریک بینى را پر موج گردانده است … مهمترین و پرآوازه ترین اثر او (عبقات الانوار) در مناقب ائمه اطهار علیهم السلام است …
و میر حامد حسین تمام حقایقى را که (دهلوى ) در باب امامت منکر شده با بهره گیرى از احادیث و اخبارى که از طریق اهل سنت نقل شده ، ثابت کرده است .
۳٫ امام خمینى در سال ۱۳۲۰ شمسى / ۱۳۶۳ قمرى که هنوز تمام مجلدات عبقات چاپ نشده بود، پس از بحث در موضوع حدیث غدیر، مى نویسد:
(… هر کس بخواهد اطلاع از چگونگى حدیث غدیر پیدا کند، باید رجوع کند به کتاب عبقات الانوار سید بزرگوار میر حامد حسین هندى ، که چهار جلد بزرگ در حدیث غدیر تصنیف کرده و چنین کتابى تاکنون نوشته نشده و عبقات الانوار در امامت از قرارى که شنیده شده ، سى جلد است و آنچه که ما دیدیم ، هفت – هشت جلد است و در ایران شاید تا پانزده جلد آن پیدا شود و اهل سنت در صدد جمع این کتاب و تضییع آن هستند و ما ملت شیعه در خواب هستیم تا آن وقت که یک چنین گنج پر قیمت و گوهر گرانبهائى از دست برود! اکنون قریب دو سال است (دو سال قبل از ۱۳۶۳ ق ) که به ملت شیعه به تجدید طبع این کتاب پیشنهاد شده و به خونسردى تلقى شده است . با این وصف با خواست خدا جلد غدیر در تحت طبع است .(۱۱۹۰) لکن بر علماء شیعه بالخصوص و دیگر طبقات لازم است که این کتاب بزرگ را که بزرگترین حجت مذهب است نگذارند از بین برود و به طبع آن اقدام کنند.)
۴٫ استاد محمد رضا حکیمى درباره عبقات الانوار مى نویسد:
(و به راستى کتاب عبقات ، عظیم است . آن اقیانوس بى کران و آن دریاى ژرف ، این کتاب است . این چنین کتابى در دیگر آفاق بشرى و فرهنگ ملتها نیز همانند ندارد… کتاب (عبقات ) با مجلدات بسیارش ، یکى از والاترین نمونه هاى کار خود انسانى و پشتکار و مسئوولیت بشرى است ، و یکى از ارجمندترین سندهاى …)
رنجها
علامه میر حامد حسین ، کتاب عبقات را به سادگى و آسانى و رفاه و خدمه و گروه تحقیق ننوشت ، او در راه تالیف چنین کتاب عظیمى ، خود به تنهایى سخت ترین سفرها و پرزحمت ترین کارها را عاشقانه پذیرفت . زیرا همه اسناد و منابع تتبع و تحقیق را در اختیار نداشت ، بویژه کتابها و منابع اهل سنت را.
گاهى به عنوان خادم و کارگر در یکى از روستاهاى دور افتاده شهر مکه به خانه عالمى سنى وارد شد تا در کتابخانه او به کتابى که دنبالش مى گشت ، دست یابد و موفق هم شد.
وقتى هم فرزند جوانش از دنیا رفت ، مراسم کفن و دفن و تشییع و مجلس سوگوارى را به دیگران واگذارد تا یک ساعت هم که شده وقتش را جز در تالیف عبقات الانوار صرف نکند. و یک وقت هم ، به مصر رفت و کتابى را که مى خواست پیدا کرد و با کشتى برگشت ، در کشتى مشغول مطالعه کتاب بود که باد تندى کتاب را از دستش گرفت و به دریا افکند و سید به دنبال کتاب خود را به دریا زد و کتاب را گرفت !… وقتى همسفران او را گرفتند و در کشتى نشاندند و سوال کردند که چرا خودت را به دریا پرت کردى ؟ کتاب را نشان داد و جواب داد: به خاطر این کتاب ! این کتاب هنوز هم در کتابخانه ناصرى نگهدارى مى شود.
وفات
سرانجام ، فرزانه بزرگ شیعه و مدافع مجاهد اهل بیت پیامبر صلى الله علیه و آله سید بزرگوار میر حامد حسین موسوى هندى ، در هیجدهم صفر سال ۱۳۰۶، در لکهنو چشم از جهان فرو بست و در حسینیه خود دفن شد.
درود خدا بر او و اجداد طاهرینش باد.
گلشن ابرار جلد ۱//جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم
