محمد حسین در سال ۱۲۴۰ ش . / ۱۲۷۷ ق . در شهر نایین و در خاندانى فاضل و محیطى روحانى و خانه اى پرمهر و عطوفت ، قدم به عرصه گیتى نهاد و با قدوم مبارک خود آن خانه را رونق و صفایى افزون بخشید.پدر او شیخ الاسلام میرزا عبدالحریم ، از خاندان بزرگ منوچهرى بود که در شهر اصفهان پدرانش – پشت در پشت – لقب شیخ الاسلامى داشتند. خاندانى نایینى در اصفهان به بهره مندى از خوبیها شهره عام و خاص و از نظر علم و دیندارى زبانزد همگان بودند و خانه ایشان در زمان بروز مشکلات پناه مستمندان بود.
میرزا محمد حسین تحصیلات ابتدایى حوزوى خود را در زادگاه خویش گذراند و پس از آن بار سفر بست و در هفده سالگى (۱۲۹۳ ق ) به شهر اصفهان هجرت کرد و در آن حوزه علمى بزرگ تحصیل علوم دینى را ادامه داد و دروس عالى فقه ، اصول ، فلسفه و حکمت را از اساتید فرهیخه ذیل آموخت :
۱٫ ابوالمعالى فرزند حاج محمد ابراهیم کلباسى (۱۲۴۷ – ۱۳۱۵ ق .)
۲٫ شیخ محمد باقر ایوانکى فرزند شیخ محمد تقى اصفهانى (۱۲۳۵ – ۱۳۰۱ ق .)
۳٫ جهانگیر خان قشقایى (۱۲۴۳ – ۱۳۲۸ ق .)
نایینى این اسطوره تقوا، بعد از چندین سال کسب علم از محضر عالمان اصفهان در سال ۱۳۰۳ ق آن حوزه را ترک گفت و راهى نجف اشرف شد. او پس از زیارت بارگاه ملکوتى امیرمؤ منان على علیه السلام به شهر سامرا رفت . زیرا آن دیار مقدس با حضور میرزا محمد حسن شیرازى و دیگر اساتید، رونق علمى یافته و دانش پژوهان بسیارى را به سوى خود جلب کرده بود.
نایینى در آغاز ورود به حوزه سامرا در درس دو استاد فرزانه ذیل شرکت جست :
۱ – سید محمد طباطبایى فشارکى (متوفى ۱۳۱۶ ق .)
۲ – سید اسماعیل صدر (۱۲۵۸ – ۱۳۳۸ ق .)
او سپس در محفل پربار درس میرزا محمد حسن شیرازى (۱۲۳۰ – ۱۳۱۲ ق .) حضور یافت و مدت نه سال از دانش سرشار استاد عالى مقام خویش بهره برد و علاوه بر آن ، محرم خاص میرزا گردید.
میرزاى نایینى همچنین با سفر به نجف اشرف از درس اخلاق سالک درگاه الهى آخوند ملا حسینقلى همدانى استفاده کرد.
او پس از رحلت میرزاى شیرازى به همراه استاد دیگر خویش سید اسماعیل صدر راهى کربلا شد و در جوار مرقد امام حسین علیه السلام از این استاد عزیز سود جست و اقامتش در آن شهر دو سال به طول انجامید و سپس با اندوخته اى ارزشمند و کوله بارى گرانسنگ در سال ۱۳۱۶ ق راهى نجف شد و در آنجا اقامت گزید.او در کنار تدریس ، در جلسه علمى آخوند خراسانى حاضر مى شد و در کمترین زمان از یاران و محرمان اسرار او گردید.
میرزاى نایینى با مقام والاى علمى ، سیاسى و معنوى خویش شاگردان فاضل و آگاهى را به عالم اسلام عرضه کرد که هر یک محور فکرى و علمى در جامعه شدند. در مورد شاگردان برجسته این رادمرد بزرگ مى توان به شخصیتهاى ذیل اشاره کرد:
۱٫ شیخ محمد على کاظمى خراسانى (۱۳۰۹ – ۱۳۶۵ ق .)
۲٫ سید محسن طباطبایى حکیم (۱۳۰۶ – ۱۳۹۰)
۳٫ سید جمال الدین گلپایگانى (۱۲۹۵ – ۱۳۷۹ ق .)
۴٫ سید محمودحسینى شاهرودى (۱۳۰۱ – ۱۳۹۴ ق .)
۵٫ سید محمد حجت کوهکمرى (۱۳۱۰ – ۱۳۷۲ ق .)
۶٫ سید محمد هادى میلانى (متوفى ۱۳۹۵ ق .)
۷٫ شیخ محمد تقى آملى (۱۳۰۴ – ۱۳۹۱ ق .)
۸٫ سید ابوالقاسم خوبى (۱۳۱۷ – ۱۴۱۳ ق .)
۹٫ سید محمد حسین طباطبایى (۱۳۲۱ – ۱۴۰۲ ق .)
۱۰- میرزا هاشم آملى (۱۳۲۲ – ۱۴۱۳ ق .)(۹۸)
۱۱- شیخ محمد رضا طبسى نجفى (۱۳۲۲ – ۱۴۰۵ ق .)
۱۲٫ سید محمد حسینى همدانى (متولد ۱۳۲۲ ق .)
از میان انبوه خصلتهاى پسندیده و فضیلتهاى آموزنده میرزا، تنها چند نمونه آن را مرور مى کنیم :
الف – مناجات با خدا: میرزا هنگام مناجات چنان گریه مى کرد که قطرات اشک بر محاسن شریفشان جارى مى شد و در قنوت نماز شب دعاى ابوحمزه ثمالى را مى خواند و در موقع نماز آشکارا رنگ رخسارش زرد مى شد و لرزه بر اندامش مى افتاد.
آقاى حسینى همدانى – شاگرد میرزا – به نقل از پدر ارجمندش مى گوید: گاهى یک ساعت به اذان صبح مانده مى رفتیم به حرم ، هنوز در حرم را باز نکرده بودند مرحوم نایینى در شب مشغول نماز و دعا بود. بعد از نماز و دعا به منزل برمى گشت تا به درس و بحث خود برسد.
ب – شرط شرکت در درس : استاد در هنگام بیان درس ، توصیه هاى متعددى به شاگردان مى فرمود. از جمله آنکه : با یکدیگر گفتگوهاى تند و تیز نداشته باشند، اعتدال و خوشرویى را پیشه خود قرار دهند و پا را از اعتدال فراتر نگذارند. ایشان همچنین خواندن نماز شب و شب زنده دارى کردن را شرطى براى حضور در درس قرار داده بود. او به شاگردان توصیه مى کرد تا درسها را بنویسند و خود نیز به نوشته هاى آنان نظر کرده ، میل داشتند هر روز یکى دو تا از نوشته هاى درس وى در کنارش باشد وبدانها نگاه بکند.
ج – نوآورى در اصول : علم دانش اصول فقه که شیوه صحیح استنباط از منابع فقه را به ما مى آموزد در طول تاریخ حوزه هاى علمى شیعه تحول ، گسترش و نوآوریهاى بسیارى داشته است از جمله دانشمندانى که در رونق و جلو رفتن اصول زحمت فوق العاده کشید، آیه الله نایینى است ، بدان حد که نوآور و مجددالاصول نام گرفت و به مقامى در این علم رسید که اکثر معاصران از نظریات وى پیروى مى کنند و آن را هم سنگ با نظریات آخوند خراسانى در اصول به حساب مى آورند.این مهم را مى توان از تقریرات نوشته شده از سوى شاگردان ممتاز درس او به دست آورد.
در عصر میرزا انقلابى مردمى به منظور مهار استبداد و تحصیل استقلال و امنیت به رهبرى عالمان دین در ایران انجام شد که به نهضت مشروطه معروف شده است . در این نهضت آیه الله نایینى را مى توان از پیشگامانى به شمار آورد که در کنار عالمانى دیگر چون آخوند خراسانى نقش موثرى را در پیروزى آن ایفا کرد.
اهداف علما و رهبران روحانى نهضت مشروطه ایران از این قرار بود:
۱٫برپایى حکومت خدا
۲٫اجراى قوانین الهى
۳٫حفظ و پاسدارى سنتهاى الهى
۴٫حفظ جان و مال و ناموس مردم
در سال ۱۳۲۷ ق . سلطنت استبدادى محمد على شاه با به توپ بستن مجلس به پایان عمر خود رسید و مشروطه خواهان پس از فتح تهران حکومت را به دست گرفتند. اما با دخالت اجانب به جاى بر سر کار آمدن دانشمندان اسلامى و اجراى احکام دین ، فئودالها و عربزدگان و ایادى استکبار رهبرى نهضت را به دست گرفتند و انقلابى را که علما با اهداف بلندى دنبال مى کردند از مسیر اصلى اش منحرف ساختند و به جاى آنکه دشمنان واقعى مشروطه کیفر کنند، شیخ فضل الله نورى را بردار کردند.
اکثر علماى بزرگ نجف اشرف به این امید که خواهند توانست به آن نهضت محتوایى اسلامى ببخشند از آن پشتیبانى کردند؛ که در این میان نام آخوند خراسانى و میرزا محمد حسین نایینى نیز به چشم مى خورد. مخالفان مشروطه براى مقابله با نهضت تلاش کرده ، حتى میرزا را نیز هدف قرار دادند. در مقابل ، روزنامه حبل المتین در دفاع از مشروطه و آیه الله نایینى چنین مى نویسد:((مردم نباید تحت تاءثیر این بدگوییهاى دشمنان مشروطه ، نسبت به نایینى که خدمات او به مشروطه و اسلام فراموش ناشدنى است قرار گیرند.))
آیه الله نایینى در کنار آخوند خراسانى ، در رهبرى نهضت از اعتمادى کامل برخوردار بود و به از نزدیکترین افراد به وى به شمار مى رفت که در این باره یکى از نویسندگان مى گوید:((آشنایان به زندگى نایینى را باور بر آن است که نامبرده حتى متن تلگرافها و بیانیه هاى عمومى آخوند خراسانى (و دیگر رهبران نهضت ) را پیرامون انقلاب مشروطیت انشا مى کرده است .))
پس از آنکه آخوند خراسانى حکم به وجوب مبارزه با دیکتاتورى و خلع محمد على شاه داد، مردم مهیاى جهاد همراه با علماشدند آخوند نیز همگام با مردم و دیگر علما عازم حرکت به ایران گردید ولى در بامداد همان روزى که عازم ایران بود (۱۳۲۹ ق .) به مرگ ناگهانى و مرموز در گذشت و با در گذشت ایشان نهضت مشروطه ، رو به ضعف گذارد.
البته رحلت آخوند خراسانى حرکت علما را به ایران تعطیل نکرد بلکه آنان بعد از توقف ، چند هفته اى بعد در محرم ۱۳۳۰ ق به سوى کاظمین حرکت کردند؛ که یکى از آنها آیه الله نایینى بود. رهبران روحانى در شهر کاظمین هیاءتى تشکیل دادند تا در اجراى هدف جنبش علما فعالیت کنند سرانجام فعالیت هاى آنان باعث شد که آرامش به کشور ایران باز گردد.
آیه الله نایینى این کتاب را در بحران انقلاب مشروطه در سال ۱۳۲۷ ق . به زبان فارسى نوشت و از سوى آیه الله آخوند خراسانى و آیه الله شیخ عبدالله مازندرانى مورد تاییید و تقریظ قرار گرفت .میرزا در این کتاب حاکمیت اسلام ناب محمدى صلى الله علیه و آله و سلم را با دلیل و برهان قاطع اثبات کرده و پرده از چهره حکومتهاى استبداد برداشته است او زندگى در زیر سلطه استبداد را مساوى با برده بودن مى داند و در این باره چنین مى نویسد:
((خداوند متعال در قرآن مجید و ائمه معصومین علیه السلام در مواقع عدیده ، زندگى همراه با پذیرش سلطه حکمرانان استبدادگر را نوعى بردگى و ضد آزادى مى دانند.))
ایشان از قائلین به ولایت مطلقه فقیه است که در این کتاب تمام مناصب و شؤ ون اعتبارى امام معصوم علیه السلام را براى فقیه جامع الشرایط ثابت مى داند.(۱۰۸) بنابر نظریه او، بدون شک علما شرعا مسؤ ول دستگاه حکومتى هستند و جلوگیرى از بى نظمى و بى عدالتى در جامعه از مسائل پر اهمیتى است که از وظایف و مسوولیتهاى آنهاست و در غیبت امام عصر (عج ) – همانند زمان ما – رهبرى جامعه به عهده آنان مى باشد.
آیه الله طالقانى – که به همت او این کتاب با ارزش همراه با توضیح و شرح عبارات مشکل به چاپ رسید – در مقدمه کتاب فوق چنین مى نویسد:- دقت و توجه به این کتاب براى هر کس مفید است ، آنهایى که خواهان دانستن نظر اسلام و شیعه درباره حکومت اند، در این کتاب نظر نهایى و عالى اسلامى – عموما و شیعه را بخصوص – با مدرک و ریشه خواهند یافت . براى علما و مجتهدین کتاب استدلالى و اجتهادى و براى عوام رساله تقلیدى راجع به وظایف اجتماعى است .))
شهید بزرگوار آیه الله مرتضى مطهرى پیرامون این کتاب با ارزش مى فرماید:
((انصاف این است که تفسیر دقیق از توحید عملى ، اجتماعى و سیاسى اسلام را هیچ کس به خوبى علامه برزگ و مجتهد سترگ مرحوم میرزا محمد حسین نایینى – قدس سره – تواءم با استدلالها و استشهادى هاى متقن از قرآن و نهج البلاغه ، در کتاب ذیقیمت ((تنبیه الامه )) بیان نکرده است … ولى افسوس که جو عوام زده محیط ما، کارى کرد که آن مرحوم پس از نشر آن کتاب ، یکباره مهر سکوت بر لب زده ، دم فرو بست .))
پس از شروع جنگ جهانى اول (۱۹۱۴ م ) بخش وسیعى از خاک کشور عراق به دست نیروهاى انگلیسى اشغال شد. در پى این امر علماى شیعه وارد صحنه شده ، علیه آنان حکم جهاد دادند. در این میان آیه الله نایینى نقش خویش را به طور فعال ایفا کرد و همگام با دیگر علما علیه قواى خارجى دست به قیام زدند.
بعد از شکست دولت عثمانى ، دولت انگلیس در صدد روى کار آورن حکومتى دست نشانده و انگلیسى بر عراق بر آمد و از مردم عراق دعوت شد تا در یک انتخابات عمومى براى تعیین یک حاکم انگلیسى براى خود شرکت جویند. علما و روحانیان طراز اول عراق نیز مجددا به مخالفت با انگلیسیان برخاسته ، با صدور فتوا، انتخاب فردى کافر را براى حکومت بر مسلمانان حرام دانستند. دولت انگلیس که خود را در مخمصه دید قراردادى با ملک فیصل بست و او را در سال ۱۳۴۰ قمرى پادشاه عراق گردانید.
فتواى علما چنان تاثیرى در مردم گذاشت که امکان انتخابات را در شهرهایى چون نجف و کوفه سلب کرد. بعد از این رخدادها بود که استعمار پیر زمینه تبعید مراجع دینى را تدارک دید و آیه الله نایینى و آیه الله سید ابوالحسن اصفهانى را به ایران تبعید کرد.
آن دو مرجع بزرگوار با استقبال پرشور مردم مذهبى ایران و علما و روحانیون شهرهاى مختلف مخصوصا علماى قم قرار گرفتند و سپس به برپایى جلسه درس و اقامه نماز جماعت پرداختند.سرانجام ملک فیصل در اثر فشار مردم و علما، مجبور به عذرخواهى از مراجع تبعید شده گردید و آن دو فرزانه دهر پس از یک سال دورى از حوزه علمیه نجف در سال ۱۳۴۲ ق . باز گشتند.
از آن دریاى بیکران علوم دینى آثار ذیل به یادگار مانده است :
۱ – تعلیق بر عروه الوثقى (در فقه )
۲ – لباس مشکوک (در فقه )
۳ – التعبدى و التوصلى (در اصول )
۴ – وسلیه النجاه
۵ – سؤ ال و جوابهاى استدلالى فقهى
۶ – تقریرات اصول ، که برخى از شاگردان او درسهاى علم اصول وى را به رشته تحریر در آوردند و در حال حاضر دو کتاب ((فوائدالاصول )) اثر شیخ محمد على کاظمى و ((اجودالتقریرات )) اثر سید ابوالقاسم خویى در دسترس فضلا و دانش پژوهان حوزه هاى علمى است .
۷ – لاضرر (در اصول )
۸ – احکام خلل (در فقه )
۹ – معانى حرفیه
۱۰ – تزاحم و ترتب (در اصول )
۱۱ – تنیه الامه و تنزیه المله و…
سرانجام استاد فقها و مجتهدان عصر آیه الله العظمى میرزا محمد حسین نایینى پس از عمرى تلاش و خدمت در پرورش شاگردان گرانمایه و تعالى اسلامى و مسلمین در ۲۶ جمادى الاولى سال ۱۳۵۵ ق . نداى حق را لبیک گفت و به جوار رحمت ایزدى پیوست .پیکر مطهر او در نجف اشرف با شکوه خاصى تشیع گردید و پس از اقامه نماز به وسیله آیه الله سیدابوالحسن اصفهانى ، در کنار حرم مطهر حضرت على علیه السلام به خاک سپرده شد .
((رحمت بى منتهاى حق ارزانى روح پاکش ))
گلشن ابرار جلد ۲//جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم
