فرزند میرزا مصطفی (وکیل لشکر) تفرشی ، دولتمرد، ادیب و مؤلف عصر قاجار. در ۱۲۷۹ در تهران متولد شد و در ۱۳۲۰ ش ، در ۸۲ سالگی ، همانجا درگذشت . در تهران تحصیل کرد و به گفته خود او در مثنوی خیرالکلام ، درس صرف و نحو، فقه و اصول ، تفسیر و حکمت ، و ریاضی و نجوم خواند (ص ۳۷) و از حاج میرزا حسین نوری و شیخ محمدحسین کاظمینی اجازه روایت گرفت (مدرّس تبریزی ، ج ۵، ص ۱۲۰).
او در وزارت امورخارجه خدمت می کرد و پس از فوت همکارش ، میرزا محمّد ابراهیم «بدایع نگار * »، به همین لقب خوانده شد (۱۳۰۰) و مدارج اداری را تا سمت نیابت وزارت خارجه طی کرد (بامداد، ج ۶، ص ۲۷۳). در کنار وظایف اداری به تحقیق و تألیف مشغول بود و
از جمله آثاری که از او به چاپ رسیده اینهاست :
بدایع الانوار فی احوال سابع الائمه الاطهار ، کتابی تحقیقی در زندگی امام موسی کاظم علیه السلام ، نخستین و مفصّلترین اثر وی در ۲۳ سالگی و مورد تصدیق مراجع شیعی ، از جمله میرزا محمدحسن شیرازی * ؛
بدایع الاحکام فی فقه الاسلام ، در فقه همراه با بدایع المهدویّه و افتضاح الکافرین در یک مجلد و بدایع الاسرار در کلیّات حکمت و کلام به زبان ساده ، که صاحب الذریعه (ج ۳، ص ۶۲) آن را ترجمه اخبار روایت شده از معصومان علیهم السلام به فارسی معرفی کرده ، و پیداست که کتاب را شخصاً ندیده است .
بعلاوه ، باید این کتابها و رساله های او را نیز ذکر کرد:
بدایع العروض ؛
بدایع الموالید ؛
بدایع الحکمه ؛
بدایع الانساب فی مدفن الاطیاب ؛
بدایع البیان فی جامع القرآن ؛
مختصر جغرافی دنیا .
سه اثر اخیر در یک مجلد گرد آمده و در پایان آن عنوان آثار چاپ نشده بدایع نگار، بدین شرح آمده است : ریاض المنجمین ، بدیعیّه ، شرح الفیّه ابن مالک ، شرح تهذیب المنطق تفتازانی ، بدایع الحساب به پارسی و منتخب از خلاصه شیخ بهایی . نیز کتابی به نام کفایه العرفان در اصول عقاید، به خط محمدحسن طالقانی ، مکتوب در ۱۳۰۳، که در بخش نسخه های خطّی کتابخانه ملّی ایران (ش ۴۲۰) محفوظ است .
بدایع نگار شعر نیز می سرود و نخست «مُخْلص » تخلّص می کرد (رجوع کنید به بدایع الاسرار ، بدایع الاحکام و بدایع الوصول )، اما پس از ورود به عالم عرفان ، تخلّص «لاهوتی » را برگزید. او یک مثنوی قریب به شش هزاربیت موسوم به خیرالکلام (تاریخ اتمام : ۱۳۴۰) دارد که در ۱۳۲۲ ش به چاپ رسیده ، و در مقدمه آن به دیوان اشعار خود، مشتمل بر ده هزار بیت قصیده و غزل ، اشاره کرده است .
از ملاحظه آثار او، چون بدایع الانوار ، بدایع الاسرار ، بدایع الانساب و بدایع البیان به نظر می رسد که به مراجع و منابع متقنی دسترسی داشته و مطالب را با دید انتقادی و گاه با نظر اجتهادی بیان کرده است . از جمله در بدایع البیان به جعل اخبار از جانب «غلاه روافض » پس از رحلت امام حسن عسکری ، علیه السلام و درج آن در کتب اثنی عشریّه و نشر آن در عصر صفوی اشاره دارد (ص ۳۰). شیوه او در نگارش ، خلاصه نویسی و زبده چینی ، نثر او ساده و مفهوم ، نوشته هایش کم حجم و غالباً برای محصّلان و متعلّمان مفید است ، اما در شعر پایه و مایه ای ندارد.
منابع :
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعه الی تصانیف الشیعه ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۲) مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری ، تهران ۱۳۵۷ ش ؛
(۳) مهدی بن مصطفی بدایع نگار لاهوتی ، بدایع الاسرار ، چاپ سنگی تهران ۱۳۳۲؛
(۴) همو، بدایع البیان فی جامع القرآن ، تهران ۱۳۵۹؛
(۵) همو، بدایع الوصول الی علم الاصول ، چاپ سنگی تهران ۱۳۲۴؛
(۶) همو، خیرالکلام ، تهران ۱۳۲۲ ش ؛
(۷) احمدبن محمد طوسی ، سماع و فتوّت ، چاپ احمد مجاهد، تهران ۱۳۶۰ ش ، ص ۶؛
(۸) محمود مدبری ، فرهنگ کتابهای فارسی : از قرن چهارم تا ۱۳۰۰ ه .ش . ، تهران ۱۳۶۴ ش ، ذیل «معاد»؛
(۹) محمدعلی مدرّس تبریزی ، ریحانه الادب ، تهران ۱۳۶۹ ش ؛
(۱۰) خانبابامشار، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی از آغاز چاپ تاکنون ، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ ش ، ج ۶، ستون ۴۳۰ـ۴۳۲٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۲
