خراسانى، میرزامحمدمهدى، عالم دینى، متبحر در فقه و فلسفه در قرن دوازدهم و سیزدهم. او را به دلیل ولادتش در اصفهان و اقامتش در مشهد، اصفهانى و مشهدى و به سبب سیادتش موسوى نیز نامیده‌اند. خراسانى ملقب به شهید شهید ثالث یا رابع است. او در ۱۱۵۲ (و به نقلى ۱۱۵۳) در خانواده‌اى اهل علم و تقوا متولد شد. پدرش هدایت‌اللّه نام داشت و در سلسله نَسَب وى، نام شاه نعمت‌اللّه ولى*، ذکر شده است (رجوع کنید به آزاد کشمیرى، ص ۳۵۳؛ قمى، ج ۲، ص ۶۷۱؛ رضوى، ص ۴۱۲؛ مدرس، ص ۵۴ـ۵۷).
اساتید
خراسانى پس از فراگیرى مقدمات، به دانشهاى عقلى و نقلى علاقه‌مند شد و علوم عقلى را در اصفهان از آقامحمد بیدآبادى* اصفهانى و پس از آن در مشهد ریاضیات را نزد حسین عاملى مشهدى امام جمعه، حکیم و ریاضى‌دان آموخت. سپس از مشهد عازم عتبات شد و در آنجا فقه و اصول و حدیث را از دو استاد معروف آن زمان، آقامحمدباقر بهبهانى* مشهور به وحید و شیخ محمد فتّونى عاملى فراگرفت (مدرس، ص ۵۵؛ آزاد کشمیرى؛ همانجا؛ اعتمادالسلطنه، ج ۲، ص ۶۸۲؛ امینى، ص ۲۷۵ـ ۲۷۶).
همچنین خراسانى، نزد آخوند خواجویى (احتمالا ملااسماعیل خواجویى*) و شیخ‌یوسف بحرانى* درس خواند و از آنها اجازه فتوا گرفت (رجوع کنید به امینى، ص ۲۷۹؛ حبیب‌آبادى، ج ۳، ص ۶۴۶). وى بعد از سالها کسب دانش، از عتبات به مشهد بازگشت و به تعلیم و تربیت شاگردان در علوم عقلى و نقلى مشغول شد (رضوى، همانجا؛ انصارى‌قمى، ص ۱۷).
شاگردان
از جمله شاگردان وى سیدمحمدمهدى بحرالعلوم* است که در مشهد نزد وى فلسفه خواند و گفته شده است که خراسانى به وى لقب بحرالعلوم داد. دوره شاگردى بحرالعلوم نزد میرزا محمدمهدى خراسانى قبل از سفر وى به عتبات بوده است، زیرا بعدها هر دو شاگرد وحید بهبهانى شده‌اند (انصارى‌قمى، ص ۱۸).
همچنین سید دلدار على نقوى‌هندى (رجوع کنید به نقوى‌رضوى*، خاندان)، سیدکاظم‌بن سیدمحمد نعمت‌اللّه جزایرى، سید عبدالکریم‌بن سیدجواد نعمت‌اللّه جزایرى، آقااحمد بهبهانى* ــنوه وحید بهبهانى ــ، سید محمدحسن زنوزى*، و نیز سه پسر خراسانى، میرزا هدایت‌اللّه، میرزا عبدالجواد و میرزا داوود در زمره شاگردان وى به شمار مى‌آیند (رضوى، ص ۴۰۵ـ۴۰۶، ۴۰۹؛ امین، ج ۱۰، ص ۷۶).
میرزا محمدمهدى به همراه سه تن دیگر از شاگردان وحید بهبهانى (میرزا مهدى شهرستانى*، ملامحمدمهدى نراقى*، سید محمدمهدى بحرالعلوم) که نام آنها نیز مهدى بود به «مهادى اربعه» مشهورند (اعتمادالسلطنه؛ مدرس، همانجاها). خراسانى سرسلسله خاندانى سرشناس از عالمان است که به «شهیدى»هاى خراسان مشهور شده‌اند، از جمله حبیبِ خراسانى* و آقابزرگ شهیدى (حبیب خراسانى، مقدمه حسن حبیب، ص ۷).
میرزا محمدمهدى در مسائل اجتماعى و سیاسى فعال و صاحب نفوذ بود؛ از جمله اینکه دستور داد نورعلیشاه ــاز مریدان معصومعلیشاه که پس از کشته شدن معصومعلیشاه به مشهد فرار کرده بود و تبلیغ صوفى‌گرى مى‌کردــ را مؤاخذه و به همراه دیگر صوفیان از مشهد اخراج کنند (درباره گزارشهاى مختلف این رویداد رجوع کنید به شیروانى، ص ۳۸۲ـ۳۸۳؛ حبیب خراسانى، همان مقدمه، ص ۱۱۷، ۱۲۰) و نیز هنگامى که نادرمیرزا و نصراللّه میرزا از نوادگان نادرشاه افشار به بهانه پرداخت حقوق سپاهیانشان به طلاها و اشیاى قیمتى خزانه حرم امام رضا علیه‌السلام دستبرد زدند، میرزا محمدمهدى جلوى آنها را گرفت.
شهادت
او همچنین طلاهایى را که در میان سپاهیان پخش شده بود، به مرور جمع‌آورى کرد و ضریحى بر گرد حرم شریف ساخت. این اعمال باعث کینه و دشمنى نادرمیرزا با میرزا محمدمهدى خراسانى شد. خراسانى سرانجام او در رمضان ۱۲۱۸ در حرم امام‌رضا علیه‌السلام، در پى اقدام نادرمیرزا به شهادت رسید و در همانجا دفن شد (رجوع کنید به زنوزى، روضه ۴، قسم ۴، ص ۶۲۰؛ اعتمادالسلطنه، ج ۲، ص ۶۸۲ـ ۶۸۳؛ مدرس، ص ۵۵ـ۵۶؛ حبیب خراسانى، همان مقدمه، ص ۹۳ـ ۹۵).
آثار
آثار میرزا محمدمهدى خراسانى عبارت‌اند از:
۱) نبراس الهدایه فى شرح کفایه‌الاحکام محقق سبزوارى (متوفى ۱۰۹۰) در شرح بابهاى طهارت، صلاه و حج. نسخه‌اى از این اثر در کتابخانه آستان قدس رضوى موجود است (رجوع کنید به اوکتایى، ج ۵، ص ۵۲۳ـ۵۲۴؛ قس امین، ج ۱۰، ص ۷۵ که آن را شرح کفایه‌الاصول آخوند خراسانى (متوفى ۱۳۲۹) دانسته است).
۲) شرح دروس که به خراسانى منسوب است و برخى آن را همان نبراس‌الهدایه فى شرح کفایه‌الاحکام مى‌دانند (رجوع کنید به نورى، ج ۳، ص ۴۲۹؛ رضوى، ص ۴۱۱ـ۴۱۲)، گروهى دیگر نیز آن را اثر دیگرى با عنوان شرح کتاب الدروس الشرعیه فى الفقه‌الامامیه از شهید اول (متوفى ۷۸۶) دانسته‌اند (رجوع کنید به آزاد کشمیرى، همانجا؛ حبیب‌آبادى، ج ۳، ص ۶۴۶ـ۶۴۷).
۳)رساله نوروزیّه، در رد رساله نوروزیه ملااسماعیل خواجویى. نسخه‌اى از این اثر در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است (رجوع کنید به حائرى، ج ۹، بخش ۱، ص ۳۲۲ـ۳۲۶) از این رساله باعنوان فى تحقیق‌النیروز نیز یاد شده است (رجوع کنید به زنوزى، همانجا).
۴)رساله فى رد رساله المحاباتیه که در رد اثر محمدباقر وحید بهبهانى است (همانجا).
۵)رساله فى صلوه‌اللّیل (نورى، همانجا). ۶)رساله‌اى در بقاء اجساد ائمه (ع) در قبور (رجوع کنید به حائرى، ج ۹، بخش ۱، ص ۳۲۲).
منابع :
(۱) محمدعلى‌بن صادق آزادکشمیرى، کتاب نجوم‌السماء فى تراجم‌العلماء، قم ?] ۱۳۹۴[؛
(۲) محمدحسن‌بن على اعتمادالسلطنه، مطلع‌الشمس، چاپ سنگى تهران ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهى، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ش؛
(۳) امین؛
(۴) عبدالحسین امینى، شهداءالفضیله، قم ۱۳۵۲ش؛
(۵) ناصرالدین انصارى قمى، شهید رابع: مرحوم آیت‌اللّه میرزا محمدمهدى خراسانى، قم ۱۳۷۶ش؛
(۶) عبدالعلى اوکتایى، فهرست کتب کتابخانه مبارکه آستان قدس رضوى، ج ۱ـ۵، مشهد ۱۳۰۵ـ؛
(۷) عبدالحسین حائرى، فهرست کتابخانه مجلس شوراى ملى، ج ۹، بخش ۱، تهران ۱۳۴۶ش؛
(۸) محمدعلى حبیب‌آبادى، مکارم‌الآثار، ج ۳، اصفهان ۱۳۵۱ش؛
(۹) حبیب‌اللّه‌بن محمدهاشم حبیب خراسانى، دیوان، چاپ على حبیب، مشهد ۱۳۳۰ش؛
(۱۰) محمدباقربن اسماعیل رضوى، کتاب شجره طیّبه در انساب سلسله سادات علویه رضویه، چاپ محمدتقى مدرس رضوى، تهران ۱۳۵۲ش؛
(۱۱) محمدحسن‌بن عبدالرسول زنوزى، ریاض‌الجنه، روضه ۴، قسم ۴، چاپ على رفیعى، قم ۱۳۸۶ش؛
(۱۲) زین‌العابدین‌بن اسکندر شیروانى، ریاض‌السیاحه، چاپ اصغر حامد ربانى، تهران [۱۳۶۱ش]؛
(۱۳) عباس قمى، فوائدالرضویه: زندگانى علماى مذهب شیعه، تهران [۱۳۲۷ش]؛
(۱۴) عبدالرحمان‌بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، چاپ محمدباقر ساعدى خراسانى، مشهد ۱۳۴۱ش؛
(۱۵) حسین‌بن محمدتقى نورى، مستدرک‌الوسائل، چاپ سنگى تهران ۱۳۱۸ـ۱۳۲۱، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ـ۱۳۸۳٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۶
