، فقیه ، استاد معارف اعتقادی و مفسر معاصر. نام خانوادگی وی حاجی ترخانی بود. در ۱۳۲۲/۱۲۸۳ ش در تهران در خانواده ای مذهبی به دنیا آمد. پدرش حاج محمدتقی و برادرش حاج آقا رضا شاهپوری ، از تجار متدین و معتمد بودند و برادرش به انتخاب آیت اللّه بروجردی (متوفی ۱۳۴۰ ش )، تا آخر عمر سرپرست مسجداعظم قم بود. تهرانی پس از اخذ گواهی دوره اول دبیرستان از مدرسه ثروت تهران ، برای فراگیری علوم دینی راهی قم شد و پس از چند سال سکونت در آن شهر و گذراندن مقدمات و بخشی ازسطوح ، به نجف رفت .
اساتید
در توقف دو ساله خود در نجف ، از استادانی همچون آیت اللّه مرتضی طالقانی (متوفی ۱۳۶۲) و آیت اللّه محمدتقی آملی (متوفی ۱۳۵۰ش ) بهره برد. آنگاه به امر مادرش به تهران بازگشت . پس از درنگی کوتاه در تهران و ازدواج ، در حدود ۱۳۱۲ ش به مشهد رفت . نخست از درس آیت اللّه شیخ هاشم قزوینی (متوفی ۱۳۳۹ ش ) بهره گرفت و سپس به حوزه درسهای خارج فقه و اصول و معارف آیت اللّه میرزا مهدی اصفهانی * (متوفی ۱۳۲۵ش )حاضر شد و تا پایان عمر وی ، یعنی حدود ده سال ، از محضر وی استفاده کرد (تهرانی ، مقدمه الهی خراسانی ، ص ۱۶ـ۱۷؛ حکیمی ، ص ۲۴۸؛ چیت ساز، ص ۴۰). از جمله استادان تهرانی قبل از ورود به مشهد، از آیت اللّه سیدشهاب الدین مرعشی نجفی * (متوفی ۱۳۶۹ ش ) نام برده شده است (چیت ساز، همانجا).
تهرانی از استادان برجسته حوزه علمیه مشهد بود (خامنه ای ، ص ۸۳؛ شریعتی مزینانی ، ص ۷؛ نورانی ، ص ۱۲) و به تدریس فقه و اصول ، تفسیر قرآن ، معارف اعتقادی و فلسفه اشتغال داشت . از ویژگیهایِ تدریس او این موارد گفتنی است : دوری از تقلید در مسائل علمی ، تأکید بر مسائل اخلاقی و اصول و مبانی اعتقادی ، رعایت حرمت دیگران در مقام نقد و بررسی آرا و دادن فرصت گفتگو و بحث به دانش پژوهان و طلاب و احترام به شخصیت آنان (تهرانی ، همان مقدمه ، ص ۱۷ـ ۱۸؛ حکیمی ، ص ۲۴۹؛ عبداللهیان ، ص ۴۴؛ چیت ساز، ص ۴۱؛ مروارید، ص ۱۲).
تهرانی در زندگی فردی و اجتماعی ، به رعایت اصول و موازین اخلاقی و اخلاص در عمل مشهور بود، به طوری که همگان مجذوب روحیات و سجایای اخلاقی وی بودند. وی سعی فراوان داشت که با لحن و کلامش ، تحقیر و آزار دیگری نباشد (مروارید، ص ۱؛ چیت ساز، همانجا). از شهرت طلبی بشدت گریزان بود و اگر کسی در سخنرانی یا نوشته نام وی را با القاب می آورد، سخت ناراحت می شد (عطایی ، ص ۲۹). پیشنهاد تدوین شرح حال و زندگینامه خود را نمی پذیرفت (شریف رازی ، ج ۷، ص ۱۲۶) و نام خود را بر روی کتابهای تألیفی به شکلی ساده و بدون القاب می آورد، مانند «ج . زارع » یا «جواد تهرانی » (مروارید، ص ۴).
تهرانی از مال دنیا هیچ نیندوخت ( رجوع کنید به تهرانی ، همان مقدمه ، ص ۱۵). داراییِ او از چند کتاب و اثاثیه ای اندک تجاوز نمی کرد. آن اندک کتابها را هم دو ماه قبل از رحلتش به مرجع تقلید وقت ، آیت اللّه سیدمحمدرضا گلپایگانی (متوفی ۱۳۷۲ ش )، بخشید (همانجا؛ مروارید، ص ۵). زهد و اخلاص در طریق بندگی خداوند برای او درجاتی عالی از معنویت فراهم آورده بود و کراماتی از او نقل شده است (نوراللهیان ، ص ۳۳)، از جمله قدرت خلع روح از بدن (عطایی ، ص ۴۸).
تهرانی ، به رغم اشتغال به امور علمی و تدریس ، از فعالیتهای اجتماعی و عام المنفعه بر کنار نبود. اولین خیریه درمانی مشهد، به نام درمانگاه خیریه بینوایان ، با اشاره و مساعدت او و جمعی از دوستان پزشک وی در ۱۳۳۴ ش تأسیس و راه اندازی شد (حکیمی ، ص ۲۵۱). تأسیس نخستین صندوق قرض الحسنه ایران ، که در ۱۳۴۲ ش در مشهد آغاز به کار کرد، نیز با مساعدت او صورت گرفت (تهرانی ، همان مقدمه ، ص ۲۰).
وی در انقلاب اسلامی و مبارزه با حکومت پهلوی نیز فعال بود (همان مقدمه ، ص ۲۱؛ چیت ساز، ص ۴۲). وی در ۱۳۵۸ ش از حوزه انتخابیه استان خراسان به نمایندگی مجلس خبرگان بررسی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران انتخاب شد (ایران . مجلس بررسی نهائی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران ،ج ۴، ص ۳۴۸). به هنگام جنگ عراق با ایران (۳۱ شهریور ۱۳۵۹ ـ ۲۷ تیر ۱۳۶۷)، وی چهار بار به جبهه رفت (تهرانی ، همانجا).
رحلت
تهرانی ، در سحرگاه سه شنبه ۲ آبان ۱۳۶۸ بر اثر بیماری کبد در مشهد درگذشت و طبق وصیت خود ( رجوع کنید به تهرانی ، همان مقدمه ، ص ۲۳؛ مروارید، ص ۱۰)، در بهشت رضا، قبرستان عمومی مشهد، به خاک سپرده شد (تهرانی ، همان مقدمه ، ص ۲۵؛ غرویان ، ص ۷).
تهرانی از شاگردان بر جسته میرزا مهدی اصفهانی و پیروان مکتب او به شمار می رفت . حتی هنگام تعطیلی حوزه علمیه مشهد در زمان حکومت پهلویِ اول و فضای اختناق ، فعالانه و مداوم در منزل شخصی استاد از او بهره علمی می برد (اباذری ، ص ۴). میرزا مهدی اصفهانی در یک جلسه تدریس ، تهرانی را مورد عنایت ویژه خود قرار داد و به طور جدّی از او خواست که آموختن و پژوهش در معارف اعتقادی را ادامه دهد (غرویان ، ص ۱۵). تهرانی تحت تأثیر سلوک اخلاقی و مبانی معارفی استاد خود، تا پایان عمر در تبیین و ترویج مبانی و خط مشی اعتقادی او کوشید. وی بر ارائه مستقل و اجتهادی مبانی اعتقادی تشیع ، با ماهیت عقلی و نقلی ، همانند روش اجتهاد در حوزه فقاهت شیعی ، تأکید داشت و به این عقیده ، چه در آثار علمی چه در برخورد عملی ، سخت پایبند بود.
تهرانی از مخالفان برجسته اصول فکری و مبانی فلسفی و عرفانی (مشائی ـ اشراقی ، متعالیه ، عرفان و تصوف ) معاصر بود؛ ازینرو، در انگاره مکتب معارفی خراسان (مکتب تفکیک ) یکی از بزرگان این مکتب به شمار آمده است (حکیمی ، ص ۲۴۸ـ۲۵۱). همچنین از وی در شمار یکی از ناقدان مهم و استوار مکاتب فلسفی یاد شده است (سروش ، ص ۱۱۵). با اینهمه ،تهرانی از صاحب نظران مباحث فلسفی ( رجوع کنید به ابراهیمی دینانی ، ص ۴۳۹) و از استادان فلسفه در مشهد بود (تهرانی ، همان مقدمه ، ص ۱۷؛ چیت ساز، همانجا؛ نیز رجوع کنید به گلشن ابرار ، ج ۲، ص ۹۷۵) و شرح منظومه را به شیوه انتقادی تدریس می کرد (حکیمی ، ص ۲۴۹).
آثار
آثار چاپ شده وی ، که برخی از آنها بارها به چاپ رسیده ، بدین قرار است :
بررسی در پیرامون اسلام ، در نقد آرای احمد کسروی ؛
فلسفه بشری و اسلامی ، در نقد مکتب کمونیسم و ماتریالیسم ؛
بهایی چه می گوید ؟، ردّی بر فرقه بهائیت ؛
عارف و صوفی چه می گویند؟ ، در تبیین مبادی و اصول عرفان و تصوف و تحلیل علمی و نقد آنها؛
میزان المطالب ؛
و آیین زندگی و درسهای اخلاق اسلامی (حکیمی ، همانجا؛ تهرانی ، همان مقدمه ، ص ۱۸ـ۱۹).
منابع :
(۱) عبدالرحیم اباذری ، یادنامه اولین سالگرد آیت اللّه محمدباقر ملکی میانجی ، قم ۱۳۷۸ ش ؛
(۲) غلامحسین ابراهیمی دینانی ، نیایش فیلسوف : مجموعه مقالات ، مقاله ۲۶: «اصالت وجود»، مشهد ۱۳۷۷ ش ؛
(۳) ایران . مجلس بررسی نهائی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران ، صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهائی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران ، تهران ۱۳۶۴ـ ۱۳۶۸ ش ؛
(۴) جواد تهرانی ، میزان المطالب ، شامل چهار باب : خداشناسی ، نبی شناسی ، امام شناسی ، معادشناسی ، قم ۱۳۷۴ ش ؛
(۵) محمدتقی چیت ساز، «سیری در زندگی مفسر کبیر آیه اللّه میرزا جواد آقا تهرانی (قدس سره )»، بینات ، سال ۱، ش ۲ (تابستان ۱۳۷۳)؛محمدرضا حکیمی ، مکتب تفکیک ،
(۶) قم ۱۳۷۳ ش ؛
(۷) سیدعلی خامنه ای ، گزارشی از سابقه تاریخی و اوضاع کنونی حوزه علمیه مشهد ، مشهد ۱۳۶۵ ش ؛
(۸) عبدالکریم سروش ، «حکمت در فرهنگ اسلامی »، دانشگاه انقلاب ، دوره جدید، ش ۹۸ و ۹۹ (تابستان و پاییز ۱۳۷۲)؛
(۹) محمدتقی شریعتی مزینانی ، «استاد محمدتقی شریعتی مدافع شریعت در برابر الحاد و طاغوت » (مصاحبه )، کیهان فرهنگی ، سال ۱، ش ۱۱ (بهمن ۱۳۶۳)؛
(۱۰) محمدشریف رازی ، گنجینه دانشمندان ، ج ۷، قم ۱۳۵۴ ش ؛محمدعبداللهیان ، «روش تفسیری آیه اللّه میرزا جواد آقا تهرانی (قدس سره )»، بینات ، سال ۱، ش ۲ (تابستان
(۱۱) ۱۳۷۳)؛
(۱۲) مرتضی عطایی ، خاطراتی از آیینه اخلاق : حضرت آیه اللّه میرزا جواد آقا تهرانی ، مشهد ۱۳۷۵ ش ؛
(۱۳) عبدالجواد غرویان ، جلوه های ربانی در حالات آیه اللّه میرزا جواد آقا تهرانی ، قم ۱۳۷۵ ش ؛
(۱۴) گلشن ابرار: خلاصه ای از زندگی اسوه های علم و عمل از ثقه الاسلام کلینی تا آیه اللّه خامنه ای ، تهیه و تدوین جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم ، قم : معروف ، ۱۳۷۹ ش ؛
(۱۵) جلال مروارید، «یادداشتهایی در شرح سجایای اخلاقی آیت اللّه میرزا جواد آقا تهرانی »، (منتشر نشده )؛
(۱۶) محمدباقر نوراللهیان ، «خاطرات قرآنی »، بشارت ، سال ۲، ش ۱۱ (خرداد و تیر ۱۳۷۸)؛عبداللّه نورانی ، «تاریخچه ای از گذشته حوزه علمیه مشهد»، جمهوری اسلامی ، ش ۳۷۴۳، ۲۱ اردیبهشت ۱۳۷۱٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۸
