محمد بن مسعود بن محمد بن عیاشى سمرقندى کوفى، کنیهاش ابو النضر و معروف به« عیاشى»، فقیه بزرگوار و عالم وارستهاى است که در رشته هاى: فقه، ادب، حدیث و تفسیر تبحر فراوان داشته است.
او از اعیان علما و از اکابر فقهاى شیعه در عهد مرحوم ثقه الاسلام کلینى و استادِ کلینى بوده است.
در شاهراه سعادت
عیاشى در آغاز با توجه به محیط نشو و نماى خود که حدود سمرقند و بخارا بوده و اکثر ساکنان آن دیار از فقه اهل سنت پیروى مىکردند، پیرو مکتب فقهى اهل سنت بود، ولى در اثر مطالعه و ممارست در کتابهاى شیعه، توفیق نصیب او گردید و مکتب پر فیض فقه جعفرى را پذیرفت و تمامى تَرکه پدر را که بالغ بر سیصد هزار دینار بود در راه علم و نشر حدیث انفاق و خرج نمود.
گویند خانهاش همانند مسجد پر از جمعیت قارى، محدث، عالم، دانشجو و مفسر مىگردید.
در آن خانه یکى به تألیف، دیگرى به مقابله و جمعى به دست نویسى و جمعى به تعلیقه و حاشیه پردازى اشتغال مىورزیدند. او را دو گونه مجلس بود، یکى براى عوام و توده مردم و دیگرى براى خواص و دانشجویان علوم و معارف اسلامى.
گفتار صاحب ریحانه الأدب
مرحوم مدرس، صاحب ریحانه الأدب درباره وى مىنویسد:
« کشى، صاحب رجال معروف از شاگردان عیاشى بوده و از او روایت مىکند. او در علم و فضل و فهم و ادب و تبحر و تنوع علمى یکتاى زمان خود بوده است.
عیاشى در علم طب، نجوم، قیافه و فقه بیش از ۲۰۰ جلد کتاب دارد که در الفهرست ابن ندیم بیش از ۱۵۰ جلد از آنها ذکر شده است.
مهمترین تالیف او تفسیر اوست که در آن بر اساس اخبار و احادیث ائمه اطهار علیهم السلام مشى نموده است و بیشتر شبیه تفسیر فرات و تفسیر على بن ابراهیم مىباشد.»
گفتار صاحب الذریعه
علامه بزرگوار مرحوم آیه الله حاج آقا بزرگ تهرانى درباره او مىفرماید:
« صاحب تفسیر عیاشى بالغ بر ۲۰۰ جلد کتاب در زمینههاى مختلف علوم اسلامى نگاشته است. او از مشایخ و اساتید روایت کشى، صاحب رجال معروف و از هم دورههاى ثقه الاسلام کلینى مىباشد و فرزندش جعفر از کتابهاى او روایت مىکند که یکى از آنها همین تفسیر موجود است.»
تألیفات
از جمله تألیفات وى مىتوان به این کتابها اشاره کرد:
- 1- کتاب التفسیر
- ۲- المعاریض
- 3- کتاب الشعر
- ۴- الأنبیاء و الأولیاء
- 5- سیره أبی بکر
- 6- سیره عمر
- 7- سیره عثمان
- 8- مکه و الحرام
- 9- الصلوه
- 10- الطهاره
- ۱۱- مختصر الصلوه
- ۱۲- مختصر الحیض
- 13- الجنائز
- ۱۴- مختصر الجنائز
- ۱۵- المناسک
- ۱۶- العالم و المتعلم
- ۱۷- الدعوات
- 18- الزکاه
- 19- الأشربه
- 20- حد الشار الأضاحى
وفات
زرکلى، صاحب الأعلام تاریخ وفات او را ۳۲۰ هجرى دانسته است.
منبع : مقدمه تفسیرعیاشی