ابو عبدالله محمد بن اسحاق فاکهى ازمورخان قرن سوم هجرى است که نیمى از کتاب مهم او با عنوان اخبارمکه به دست ما رسیده است . این کتاب ، بمانند کتاب اخبار مکه ارزقى ونیز تاریخ المدینه المنوره ابن شبه ، از آثارى است که به ظاهر در شمار تواریخ محلى است ، اما به دلیل آن که مشتمل برآگاهیهایى درباره دو شهر اصلى مکه و مدینه است باید در ردیف سایر منابع تاریخ اسلام مورد توجه قرار بگیرد.
شرح حال فاکهى کمتر درمنابع کهن امده و تنها فاسى در العقد الثمین وابن حجر در تغلیق التعلیق شرح حال مختصرى از وى به دست داده اند. عبدالملک بن دهیش ، مصحح ارجمند کتاب فاکهى ، کوشیده است تا آگاهیهاى پراکنده اى را که درباره در دست است ، مقدمه کتاب بیاورد.
قدیمى ترین شخى او، سعیدبن منصور متوفاى ۲۲۷ است که اگر او در هنگام نقل از وى دست کم ده سال مى داشته باید تولد او در سال ۲۱۷ باشد. از این سو، فاسى گفته است که وى در اسل ۲۷۲ زنده بوده است . به احتمال ، درگذشت او میان سال ۲۷۲ تا ۲۷۸است .از برخى از نقلها به دست مى آید که با امراى مکه نشست و برخاست داشته وبنابراین شخصى معتبر و عالمى برجسته بوده است .کتاب اخبار مکه به صورت مسند ارائه شده واوتنها در مجلد دوم کتاب خود از ۲۳۱ شیخ روایت نقل کرده است .
برخى ازمشایخ مهم وى عبارتند از:
محمد بن اسماعیل بخارى ،
مسلم بن حجاج ،
ابوحاتم رازى ،
ابوزرعه جرجانى ،
ابراهیم یعقوب جوزانى ،
حسن بن عرفه عبدى وزبیر بن بکار.
مصحح نام مشایخ وى را با تعیین شمار نقلهایى که از آنها آورده ، ضمن جدولى به دست داده است .اهمیت کتاب فاکهى ، جداى از تلاشى که براى فراهم آوردن اخبار مهم تاریخى کرده نگهدارى متون برخى از کتابهاى مفقود در آن است .
وى از کتاب تاریخ مکه و مسجد الحرام عثمان بن عمرو بن ساج چهل وهفت نص را نگاه داشته است . از کتاب واقدى در باره مکه بیست وشش نص . ازآثار زبیر بن بکار که اخبار مکه داشته یکصد چهل و هفت نص . از کتاب ابوعبیده معمر بن مثنى که کتابش درباره چاه هاى مکه بوده یازده نص . از المغازى موسى بن عقبه سیزده نص . همینطور از برخى از آثار حدیثى که ازمیان رفته ، قطعاتى حفظ کرده است .
اخبار مکه شمارى از فصول خود را به مسجد الحرام و اجزاء متبرکه آن مانند حجر الاسود، ملتزم ، طواف کعبه ، مقام ابراهیم ، زمزم ، مسجد الحرام ، صفا مروه اختصاص داده و شمار دیگرى از فصول خودرا به تاریخ شهر مکه و تحولات وتغییرات و سیلهایى که پیش و پس ز اسلام در آن آمده است .
ارائه فصلى به تبیین موقعیت محلات و خانه ها که با دقت هرچه تمام تر صورت گرفته از جالبت ترین فصلهاى کتاب است . سایر آگاهیهاى جغرافیاى درباره مکه اعم از چاه ها، راه ها، موقعیت منى و عرفات ومشعر ونیز مساجدى و منازلى که رسول خدا(ص ) در آنها نمازگزارده ، ضمن فصول چندى ارائه شده است .طبقعا برخى ازمسائل فقهى نیز مورد توجه بوده و روایات مروبوط به احکام حرم و یا احکام خرید وفروش و اجاره خانه هاى مکه واز این قبیل نیز ضمن فصولى خاص ارائه شده است .
مصحح کتاب مى نویسد: جزء نخست کتاب ک مفقود شده ، مباحث مربوط به تاریخ مکه را از ابتدا تا هجرت پیامبر(ص ) داشته است . شاهد آن که بجز آنچه در بحث از منى درباره بیعت عقبه آورده ، مطالب دوره بعثت را دربخش باقى مانده نمى یابیم . وى بر اساس آنچه که فاسى در العقد الثمین و دیگران از جزء اول کتاب فاکهى آورده اند، بخشى را به عنوان ملحق در مجلد پنجم (از صفحه ۱۱۱ به بعد) افزوده است .روایات این بخش ، نشانگرى همان نظر مصحح است که جزء نخست کتاب تاریخ مکه از جاهلیت تا هجرت رسول خدا (ص ) به مدینه بوده است .
منابع تاریخ اسلام//رسول جعفریان