از فرزندان امرای مغرب و مورخ محمد بن احمدبن تمیم التمیمی المغربی الافریقی، مکنی(۳۳۳ ه ق)به ابوالعرب و حافظ حدیث است وی از مردم قیروان افریقیه است.
آثار
او راست:
- طبقات علماء افریقیه
- عباد افریقیه
- کتاب التاریخ
- مناقب بنی تمیم
- المحن و موت العلماء
و جز اینها (از اعلام زرکلی ج ۳ ص ۸۴۶).
ابوالعرب محمد بن احمد تمیمى یکى از مورخان افریقیه اى ناشناخته در شرق اسلامى قرن چهارم هجرى است که اثرى بدیع در تاریخنگارى دوران اسلامى که خوشبختانه برجاى مانده ، پدید آورده است . کتاب پرارج وى کتاب المحن است . در ادبیات تاریخى ما در ضمن کتابها، آثارى درباره کشته شدگانى که ناجوانمردانه و ترورگونه به قتل رسیده اندداریم . نیز آثار درباره مقتل اشخاص مختلف که نمونه هاى آن را میان آثار نویسندگان مختلف دوره تک نگارى مشاهده کردیم .
در همین زمینه آثارى وجود دارد که مصایب و محنت هاى شخصى خاصى را فهرست کرده است . مانند کتاب محنه امیر المؤ منین از ابن داءب (م ۱۷۱) کتاب محنه احمد بن حنبل از صاح بن احمد بن حنبل (م ۲۶۵)* کتاب محن الرسول و ذکر احن اعدائهم از محمد بن احمد صفوانى .
اما کتاب تمیمى حاوى فهرستى از رجالى است که هرکدام به نوعى گرفتار مصایب و محنتها شده و بسیارى از آنها در ضمن این مصایب کشته شده اند. با توجه به این که تاءلیف کتاب در نیمه نخست قرن چهارم است طبعا اثرى است کهن که مى تواند اخبار بدیعى درباره اشخاص مهمى باشد که در آن روزگار نقشى تاریخى برعهده داشته اند. مقصود وى از محن ، انواع و اقسام مصایبى است مانند زندان و تبعید و شکنجه و قتل جز اینها که صحابه و تابعین و علما و فقها و امرا وخلفاگرفتار آن شده اند.
ابولعرب تمیمى نویسنده کتاب المحن ، از شاهزادگان افریقیه اى است که روى به درس وعلم آورده و در نهایت به منصب مفتى مذهب مالکى در آن دیار انتخاب شده است . وى از کسانى است که در زمان خویش با دولت فاطمى جدید التاءسیس در افریقیه درگیر شده است . وى آثار متعددى در فقه و تاریخ و شرح حال علماى افرقیه نگاشته که چهارده عنوان است .
وى در بیان محنت افراد، بحث را با مقدمه اى حدیثى درباره محنت و بلا آغاز کرده و پس از اشارتى به قتل عثمان ، از ترور عمر و سپس مجددا ازعثمان سخن گفته و در ادامه نمونه هاى بعدى را بر اساس نظم و ترتیب تاریخى مى آورد. شیوه وى استفاده از اسناد بوده و اخبار خویش را به صورت مسند نقل مى کند، گرچه گاه براى شکل داده به ترکیب یک خبر، چند روایت مشابه را درهم داخل مى کند و اسامى راویان را درآغاز مى آورد.
در موردى کتاب داود بن حصین که از موالى عثمان بوده درباره کشته شدگان روز حره یک جا از طریق واقدى نقل شده است .به هر روى ، تقریب در بیشتر نقلها مى توان به راحتى سند هر خبر را ملاحظه و از این زاویه آن را ارزیابى کرد.
برخى از افرادى که خبر قتل یا محنت آنها در این کتاب آمده عبارتند از: عمر، عثمان ، على بن ابیطالب (ع ) طلحه وزبیر و عمار، محمد بن ابى بکر، برخى مقتولان جمل ، وغارتهاى معاویه ، خباب بن ارت ، عمروبن حمق ، حسن بن على (ع )، عمیر بن هانى و همدان مؤ ذن على (ع )، کشته شدگان روز حره ، (در این قسمت با تفصیل سخن گفته شده است )، عمر بن سعد، سلیمان بن صرد، مسیب بن نجبه ، کشته شدگان جنگ جماجم مانند ابن ابى لیلى ، کمیل ، سعید بن جبیر، نفس زکیه ،و…
کتاب المحن به کوشش یحیى وهیب الجبورى درسال ۱۴۰۳ توسط دارالغرب الاسلامى بیروت منتشر شده است .
منابع تاریخ اسلام//رسول جعفریان
لغت نامه دهخدا