بدخشی ، محمدبن رستم ، از علمای علم حدیث و رجال در شبه قاره هند. در ۲۱ جمادی الاولی ۱۰۹۸ در جلال آباد ( کابل ) افغانستان به دنیا آمد و در ۱۱۶۱، زمان سلطنت محمد شاه (حک : ۱۱۳۱-۱۱۶۱) درگذشت . دلیل انتساب او به بدخشان آن است که نیاکانش در آنجا ساکن بودند و بعدها نیای بزرگ او عبدالجلیل (متوفی ح ۱۰۲۰)، که از فقهای حنفی بود، به هند مهاجرت کرد.
پدرش ، به علم اصول ، کلام ، ریاضی و شعر و ادب احاطه داشت و کتابهایی از زبان پرتغالی به فارسی و عربی ترجمه کرد که از آن جمله از المقائیس می توان نام برد. بدخشی در خانواده ای اهل علم و وابسته به دربار اورنگ زیب (حک : ۱۰۶۸-۱۱۱۸) پرورش یافت و علم حدیث را نزد شیخ مقرب الله دهلوی آموخت .
در ۲۵ جمادی الا´خره ۱۱۱۵، به توصیه روح الله خان (رجوع کنید به اورنگ آبادی ، ص ۳۰۹-۳۱۷)، به دربار اورنگ زیب راه یافت . مقام او در دربار بتدریج از منصب سه صدی (فرماندهی واحد سیصد نفری ) تا شش صدی (فرماندهی واحد ششصد نفری ) ترقی کرد و به مأموریتهایی در اوتارپرادش (۱۱۳۰) و راهون (از توابع داروک در غرب دهلی ) فرستاده شد.
آثار
آثار بدخشی ، که نسخه های خطی آنها در کتابخانه های هند و پاکستان موجود است ،
عبارت اند از:
۱) تاریخ محمدی (تألیف : ۱۱۲۴-۱۱۶۱)، مهمترین کتاب او در دو جلد، که تاریخ اسلام را از زمان پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم تا زمان حیات بدخشی دربر می گیرد. او در این کتاب از شصت منبع فارسی و عربی استفاده و خطاهای مورخان گذشته را اصلاح کرده است (چاپِ بخشِ ششم از جلد دوم این کتاب به کوشش امتیاز علی عرشی ، علیگره ۱۹۶۰؛ برای نسخه های خطی این اثر رجوع کنید به اشرف ، ج ۱، ص ۱۶؛ اته ، ج ۱، ص ۹۰۲، ش ۱۶۵۹، ص ۱۵۳۴، ش ۲۸۳۴؛ استوری ، ج ۱، ص ۱۴۱، ۱۲۴۴؛ ترجمه فارسی ، ج ۲، ص ۶۵۲-۶۵۳؛ ریو، ج ۳، ص ۸۹۵، ش ۱۸۲۴٫ Or ؛ منزوی ، ج ۱۰، ص ۱۲۸-۱۲۹، ج ۱۱، ص ۱۳۶۴).
۲) تحفه المحبین بمناقب الخلفاءالراشدین (۷ رمضان ۱۱۲۵)، به عربی (محمد هارون و بهرام یمنی ، ص ۵۸۱).
۳) تراجم الحفاظ (۷ ربیع الاول ۱۱۴۶ در دهلی )، به عربی که گزیده الانساب سمعانی است و بدخشی در مواردی اطلاعات سودمند بدان افزوده است (همان ، ص ۱۷۰؛ هدایت حسین ، ص ۲۸۵-۲۸۸).
۴) ردالبدعه فی معتقد اهل السنه (۱۱۱۸)، به فارسی که آن را به اورنگ زیب تقدیم کرده است .
۵) عبرت نامه ، به فارسی روان و ساده ، که در آن ضمن شرح وقایع روزانه زندگی خویش از زمان ملازمت با اورنگ زیب تا آخر حکومت فرخ سیر پادشاه ، به ذکر سلاطین و امرای معاصر خود پرداخته است . محمد بخش آشوب در تاریخ محمد شاهی از این کتاب بهره فراوان برده و جاناتان اسکات آن را به انگلیسی ترجمه کرده است (برای نسخه های خطی این اثر رجوع کنید به اته ، ج ۱، ص ۱۴۶، ش ۳۹۲، ص ۱۵۳۴، ش ۲۸۳۴؛ استوری ، ج ۱، ص ۶۰۶؛ ایوانف ، ج ۲، ص ۴۶۱، ش ۶۹۹؛ منزوی ، ج ۱۰، ص ۱۲۸، ج ۱۲، ص ۱۹۴۷).
۶) مفتاح النجاء فی مناقب آل العباء (۱۱۲۴ در لاهور) به عربی و شامل احادیث موثّق و غیرموثّق (رجوع کنید به محمد هارون و بهرام یمنی ، ص ۶۰۲؛ آقابزرگ طهرانی ، ج ۲۱، ص ۳۵۵ که نام کتاب را مفتاح النجاه …. آورده است ).
۷) نزل الابرار بماصح من مناقب اهل البیت الاطهار، به عربی که آن را برای امیرالامرا سید حسین علی خان حسینی بارهوی نوشته و در آن فقط از احادیث موثق استفاده کرده است (چاپ محمد هادی امینی ، اصفهان ۱۳۶۲؛ برای نسخه های خطی این اثر رجوع کنید به کوکب ، ص ۲۸۴؛ محمد هارون و بهرام یمنی ، ص ۶۰۶؛ فهرست رامپور ، ص ۶۷۲).
کتابی به نام جنات الفردوس به زبان فارسی نیز بدو منسوب است (الیوت و داوسون ، ج ۸، ص ۴۱۳؛ استوری ، ج ۱، ص ۱۳۵؛ ترجمه فارسی ، ج ۲، ص ۶۳۷؛ ریو، ج ۱، ص ۱۳۸، ش ۱۴۴ . Or ، ج ۳، ص ۱۱۶۶).
منابع :
(۱) محمد محسن آقا بزرگ طهرانی ، الذریعه الی تصانیف الشیعه ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۲) چارلز آمبروز استوری ، ادبیات فارسی برمبنای تألیف استوری ، ترجمه یو.ا. برگل ( به روسی ) ، مترجمان یحیی آرین پور، سیروس ایزدی ، و کریم کشاورز، چاپ احمد منزوی ، تهران ۱۳۶۲ ش ؛
(۳) میرعبدالرزاق اورنگ آبادی ، مآثرالامراء ، کلکته ۱۸۸۸؛
(۴) امتیاز علی عرشی ، مقالات عرشی ، لاهور ۱۹۷۰، ص ۴۳۰-۴۴۷؛
(۵) فهرست کتب عربی موجوده کتب خانه ریاست رامپور ، رامپور ۱۹۰۲؛
(۶) احمد منزوی ، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان ، اسلام آباد ۱۳۶۲ ش ؛
(۷) محمد هارون ، بهرام یمنی ، فهرست نسخه های خطی عربی کتابخانه ندوه العلماء لکهنو ، دهلی نو ۱۳۶۵ ش ؛
(۸) M. Ashraf, Persian manuscripts in the National Museum of Pakistan at Karachi, vol.I, Karachi 1971;
(۹) H.Elliot, M. Dawson, The history of India as told by its own historians: the Muhammaden period , Calcutta 1953;
(۱۰) Hermann Ethإ, Catalogue of Persian manuscripts in the Library of the India Office, Oxford 1903-1937;
(۱۱) Hidayat Hussain, Catalogue of the Arabic Mss. in the Buhar Library, Calcutta 1923;
(۱۲) Vladimir Ivanov, Concise descriptive catalogue of the Persian manuscripts in the Curzon Collection, Asiatic Society of Bengal, Calcutta 1924-1927;
(۱۳) Qazi Abdul Nabi Kaukab, Handlist of Arabic manuscripts in the Panjab University Library, revised by Syed Jamil Ahmad Rizvi, Lahore 1982;
(۱۴) Charles Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum, Oxford 1966;
(۱۵) Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio-bibliographical survey, vol. â , London 1972.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۲