شاعر فارسی‌سرای مرثیه‌گوی سده سیزدهم. نام او در برخی از چاپهای مهم‌ترین اثرش، طوفان‌البکاء، ابراهیم ذکر شده است (رجوع کنید به منزوی، ج ۳، ص ۱۷۱۷ـ ۱۷۱۸). از تاریخ تولد وی اطلاعی در دست نیست. به گفته خودش در مقدمه طوفان‌البکاء(ص ۴)، پدرش محمدباقر مروزی بوده است، اما معلوم نیست چرا برخی منابع اصل او را از هرات دانسته‌اند (مثلاً محمودمیرزا قاجار، ج ۲، ص ۵۸۱؛خوانساری، ج ۲، ص ۴۹). جوهری در مقدمه طوفان البکاء (ص ۴ـ۵) نوشته که به علت ناسازگاری روزگار از موطن خود هجرت کرده است.
او مدتی به سیاحت پرداخت، سپس سالها در قزوین اقامت گزید؛از این‌رو، بعضی او را قزوینی دانسته‌اند (مهدوی، ص ۴۵). وی در قزوین به درگاه رکن‌الدوله (متوفی ۱۲۸۹)، نواده فتحعلی‌شاه و حاکم صائین‌قلعه، پیوست و شش سال در خدمت او بود و ضمن مدح او، به قصیده‌گویی و غزلسرایی پرداخت و از او لقب افصح‌الشعرا گرفت (جوهری هروی، ص ۵، ۳۰۰).
وی به تشویق ملامحمد صالح و آقاصالح خانبان، از فضلا و اعیان قزوین، طوفان‌البکاء را در باره مصائب اهل بیت علیهم‌السلام، در مدت دو سال نوشت. او در آغاز و پایان کتابش، آن دو را ــ که به مداحان اهل‌بیت توجه داشتند و از جمله به او نیز کمک مالی کرده بودند ستوده است (رجوع کنید به همان، ص ۶ـ۷،۳۰۰). در پایان طوفان‌البکاء، تاریخ خاتمه آن را ۱۲۵۰ ذکر کرده (همان، ص ۳۰۱)؛بنابراین، احتمالاً آن را در حدود ۱۲۴۸ آغاز نموده است، اما در مقدمه (ص ۷)، مادّه تاریخِ تألیف کتاب را «طوفان‌البکاء ابیات طوفان البکاست» نوشته است که با ۱۲۷۴ برابر می‌شود و نادرست است
رحلت
شاید جوهری سال آغاز کردن کتاب، ۱۲۴۷، را، اشتباه محاسبه کرده و با حروف ابجد ۱۲۷۴ را ساخته است. وی در اواخر عمر به اصفهان رفت و از یاران نزدیک حجت‌الاسلام سیدمحمد باقر شَفْتی*، فقیه بزرگ آن روزگار، گردید (خوانساری؛مهدوی، همانجاها) و در ۱۲۵۳ در همانجا درگذشت و در گورستان آب‌بخشان، از محلات قدیمی اصفهان، به خاک سپرده شد (حبیب‌آبادی،ج۴، ص ۱۴۴۰؛مهدوی، همانجا؛قس خوانساری، همانجا و قمی، ص ۱۳۸، که وفات جوهری را چندی پس از ۱۲۴۰ دانسته‌اند). بر سنگ قبر وی اشعاری در سوک او و متضمن مادّه‌تاریخ وفاتش، سروده میرزابهاء، حک شده بود (حبیب‌آبادی، ج ۴، ص۱۴۴۰ـ۱۴۴۱؛مهدوی، ص ۴۵ـ۴۶).
طوفان‌البکاء از معروف‌ترین مقتلهای فارسی و به نثر و نظمی روان و استوار است، اما از بی‌اساس و مأخذ بودن بعضی مطالب آن انتقاد شده است. این کتاب سالها مورد توجه ذاکران و مداحان اهل‌بیت علیهم‌السلام بوده (حبیب‌آبادی، ج ۴، ص ۱۴۳۹) و مشتمل است بر دیباچه‌ای شامل فهرست مطالب کتاب، دوازده آتشکده و یک خاتمه. به‌جز آتشکده هفتم که موضوع آن «خروج مختار وفادار و احمدسفّاح بنی‌عباس و امیرتیمور گورکانی» است، یازده آتشکده دیگر (هر کدام شامل چند شعله) به چهارده معصوم اختصاص دارد که بزرگ‌ترین آنها، آتشکده پنجم، در ذکر مصائب امام حسین علیه‌السلام است. خاتمه کتاب شامل گزارش احوال مصنف در قزوین است (رجوع کنید به جوهری هروی، ص ۷).
طوفان‌البکاء بارها، و ظاهراً نخستین‌بار در ۱۲۵۸ در تهران، چاپ شده است (رجوع کنید به مشار، ج ۳، ستون ۳۴۷۰ـ ۳۴۷۱؛برای نسخه‌های خطی و چاپی آن نیز رجوع کنید به منزوی، ج ۳، ص ۱۷۱۷ـ ۱۷۱۸).
آقابزرگ طهرانی (ج ۹، قسم ۱، ص ۲۱۱) از دیوان جوهری یاد کرده، اما در فهرستهای کتابهای خطی و چاپی ذکری از این دیوان نشده است.
منابع:
(۱) آقابزرگ طهرانی؛
(۲) محمدابراهیم‌بن محمدباقر جوهری هروی، طوفان البکاء، چاپ سنگی تهران ۱۳۲۳؛
(۳) محمدعلی حبیب‌آبادی، مکارم الا´ثار در احوال رجال دو قرن ۱۳ و ۱۴ هجری، ج ۴، اصفهان ۱۳۵۲ ش؛
(۴) خوانساری؛
(۵) عباس قمی، هدیه الاحباب فی ذکر المعروفین بالکنی و الالقاب و الانساب، تهران ۱۳۶۳ ش؛
(۶) محمود میرزاقاجار، سفینه المحمود، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز ۱۳۴۶ ش؛
(۷) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۰ـ ۱۳۵۵ ش؛
(۸) احمد منزوی، فهرستواره کتابهای فارسی، تهران ۱۳۷۴ ش‌ـ ؛
(۹) مصلح‌الدین مهدوی، تذکره القبور، یا، دانشمندان و بزرگان اصفهان، اصفهان ۱۳۴۸ ش.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۱
