*مفسراناصحاب ائمه علیهم السلاماصحاب حضرت امیرالمومنین علی(ع)اصحاب حضرت رسول(ص)

زندگینامه عبدالله بن عباس‏(به قلم استاد بهاء الدین خرمشاهى‏ )

ابن عبّاس، ابو العباس عبد الله بن عباس بن عبد المطلب، پسر عم رسول الله( ص)، محدث، مفسّر، فقیه و مورخ صدر اسلام و از اصحاب خاص پیغمبر( ص) و دوست و مشاور خلفاى راشدین و سردار سپاه و استاندار و نماینده و سفیر امیر المؤمنین على بن ابى طالب( ع). حضرت رسول( ص) به او عنایت و علاقه خاص داشت و در حق او دعاهایى فرموده است که مشهور است:« اللّهم فقّهه فى الدین و علم التأویل»/« اللّهم فقّهه فى الدین و علّمه التأویل».

او ۱۶۶۰ حدیث از رسول اللّه( ص) نقل کرده است. او قرآن شناسى خود را حاصل صحبت و مصاحبت استادش حضرت امیر المؤمنین على( ع) مى‏داند. او را حبر الامّه/ بحر الامه، ترجمان القرآن، و رئیس المفسرین لقب داده‏اند.(- دایره المعارف تشیع، مقاله« ابن عبّاس»، ج ۱/ ۳۴۴). ابن مسعود با همه جلالت قدر و مقام شامخى که در قرآن شناسى دارد، او را ترجمان القرآن خوانده است.

مجاهد که خود مفسرى بزرگ است و تفسیرش محفوظ مانده و به طبع رسیده است، در حق او مى‏گوید:« چون تفسیر مى‏کرد، همه چیز را واضح و روشن مى‏کرد».

حضرت على( ع) که بر او به ویژه در تفسیر قرآن مقام استادى داشت، در حق او و تفسیرش فرموده است:« کأنّما ینظر الى الغیب من ستر رقیق».( گویى از وراى پرده‏اى نازک غیب را مى‏بیند). قرآن شناسى و تفسیر ابن عباس دو ویژگى داشت. نخست نقل نقادانه از اهل کتاب در قصص قرآنى، و دیگر استناد و استشهاد به شعر عربى/ شعر جاهلى.

معروف است که عمر در مسائل قرآنى و تفسیرى بیش از همه و پیش از همه به ابن عباس مراجعه مى‏کرده است. هم او و هم ابن عباس مراجعه به شعر قدیم( قبل از نزول قرآن) عربى یا شعر عهد جاهلیت را براى فهم مفردات قرآنى توصیه مى‏کرده‏اند.

آثار

آثار قرآن پژوهى او که خوشبختانه هر دو باقى مانده است، یکى تفسیر اوست. این تفسیر کم حجم است، حدودا برابر با تفسیر جلالین، یا نیمى از تفسیر بیضاوى. این اثر به صورت کتاب مدوّنى به دست ما نرسیده است، بلکه در دل تفسیر بزرگ طبرى محفوظ بوده است. و بعضى از محققان از جمله فیروزآبادى صاحب لغتنامه معروف قاموس، آن را از میان تفسیر طبرى بر آورده‏اند و به صورت کتابى منسجم مدون کرده‏اند. جمع و تدوین فیروزآبادى از این تفسیر تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس نام دارد و بارها به طبع رسیده است.

اثر قرآنى مهم دیگر ابن عباس لغتنامه‏اى است سرشار از شواهد شعر جاهلى با مقدارى توضیح تفسیرى. این لغتنامه پس از تفسیرهاى کوتاهى که حضرت رسول( ص) درباره بعضى سوره‏هاى قرآنى به دست داده‏اند و خوشبختانه محفوظ مانده و سیوطى آن را به ترتیب سوره‏ها( با نظم قرآنى، ولى نه براى همه سوره‏ها) مرتب کرده و در اتقان آورده است، آرى از هر اثر قرآن پژوهى محفوظ مانده دیگر قدیم‏تر است.

نافع بن ازرق و یکى از دوستانش به نام نجده بن عویمر یک روز که دیدند ابن عباس فارغ بال در صحن مسجد الحرام نزدیک کعبه نشسته است، مدعیانه و براى آنکه به خیال خود عجز ابن عباس را در مسائل قرآنى آشکار کنند، با او سؤالاتى مطرح کرده‏اند و شرح و معناى حدودا دویست کلمه یا تعبیر قرآنى را از او پرسیده‏اند. پاسخهاى ابن عباس همه متین و مستند به شعر کهن است. چنانکه گفته شد این قدیم‏ترین واژه‏نامه قرآنى محفوظ مانده است و هم در اتقان سیوطى مندرج است و هم مستقلا تحت عنوان- مسائل نافع بن ازرق به چاپ رسیده است.

گلدزیهر درباره این کتاب و شیوه بى سابقه ‏اش مى‏گوید:« این بدیع‏ترین شیوه تحقیق لغوى در تفسیر قرآن است».(- المذاهب الاسلامیه فى تفسیر القرآن، ص ۶۹، به نقل از التفسیر و المفسرون، محمد حسین ذهبى، ج ۱/ ۷۵).

ابو بکر بن انبارى از قول او درباره این شیوه چنین نقل کرده است:« شعر، دیوان عرب است، هرگاه حرفى از قرآن که خداوند به زبان عربى نازل فرموده است، بر ما پوشیده و دشوار باشد، به دیوان و سرچشمه آن‏[ شعر قبل از عصر نزول قرآن‏] مراجعه مى‏کنیم و شواهد روشنگرى براى آن مى‏یابیم».( پیشین، ج ۱/ ۷۶. همچنین درباره ارزیابى نسبت تفسیر منسوب به ابن عباس- پیشین، ص ۸۱- ۸۳). نیز- تفسیر ابن عباس؛ مسائل نافع بن ازرق.

بهاء الدین خرمشاهى‏

 

 

نمایش بیشتر

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا
-+=