على بن الحسین بن على مسعودى هذلى بوده. علت اینکه او را مسعودى میگویند اینست که از فرزندان عبد الله بن مسعود صحابى است. مسعودى جد مادرى شیخ طوسى بوده.
ولادت مسعودى چنانکه در صفحه (۲۷۳) جلد اول مروج الذهب نگاشته شده در بابل بوده. بنابراین قول ابن ندیم که در صفحه (۲۱۹) فهرست میگوید: مسعودى از اهل مغرب است درست نیست.
مسعودى زمانى را در بغداد و بیشتر در مصر نشو و نما کرد و براى طلب علم به دورترین شهرها از جمله بفارس و کرمان رفت و در سنه (۳۰۹) هجرى در اصطخر اقامت کرد، در سال بعد قصد هند را نمود و بجانب ملتان و منصوره حرکت کرد، بعد از آن بسوى کنبایه و صیموره و سراندیب برگشت، از آنجا از طریق دریا بجانب چین رفت و دریاى هند را تا مداغسکر دور زده بطرف عمان مراجعت کرد.
مسعودى در سنه (۳۱۴) بجانب ما وراء آذربایجان و جرجان کوچ کرد و از آنجا بطرف شام و فلسطین حرکت نمود و در سنه (۳۳۲) بسوى انطاکیه و نواحى شام و دمشق مسافرت کرد و اخیرا در مصر جایگزین گردید و در سنه (۳۴۵) به فسطاط وارد شد مسعودى در ماه جمادى الآخره سنه (۳۴۵) در مصر وفات یافت.
اقوال علماء شیعه درباره شیعه بودن مسعودى:
مسعودى از شیعیان دوازده امامى و از بزرگان و معتمدین بوده،چنانکه علماء اعلام شیعه اعتراف کرده اند:
۱- علامه حلى در کتاب خلاصه فرموده: مسعودى از علماء مورد وثوق ما شیعیان است
۲- در کتاب ریاض العلماء فرموده: مسعودى یکى از بزرگان و پیشینیان علماء امامیه و همزمان با شیخ صدوق علیه الرحمه بوده
۳- مؤلف ریاض العلماء از سید داماد در حاشیه رجال کشى نقل کرده که شیخ طوسى فرموده: مسعودى شیخى است جلیل، مورد وثوق و نزد شیعه و سنى امین است
۴- علامه مجلسى در کتاب وجیزه مسعودى را از ممدوحین شمرده و در کتاب بحار جلد اول در فصل دوم ذکر کرده که نجاشى مسعودى را از راویان شیعه بشمار آورده
۵- سید بن طاووس در کتاب فرج المهموم فرموده: از آن افرادى که به علم نجوم (ستارگان) عمل میکرده شیخ فاضل و شیعه على بن الحسین مسعودى صاحب کتاب مروج الذهب است
۶- ابن ادریس حلى در کتاب الحج کتاب سرائر میفرماید: مسعودى از نویسندگان ما علماء شیعه و معتقد بحق بوده
۷- ابو على حائرى در کتاب منتهى المقال فرموده: مسعودى از بزرگان علماء و از فضلاء پیشینیان امامیه و اثناعشریه بوده و تا کنون کسى را ندیدم که در شیعه بودن این مرد توقف کند
۸- در کتاب روضات الجنات میفرماید: بین اهل تسنن مشهور است که مسعودى شیعه بوده و شواهدى از براى شیعه بودن او ذکر کرده
۹- مرحوم حاج میرزا حسین نورى در خاتمه کتاب مستدرک جلد سوم صفحه (۳۱۰) کلمات علماء را درباره شیعه و ثقه بودن مسعودى ذکر کرده.
اقوال علماء سنى درباره سنى بودن مسعودى:
۱- ابن حجر در کتاب لسان المیزان، جلد چهارم صفحه (۲۲۵) میگوید: مسعودى شیعه معتزلى بوده
۲- سبکى در کتاب طبقات شافعیه، جلد دوم، صفحه (۳۰۷) میگوید: گفته شده: مسعودى معتقد بعقیده معتزله بوده
۳- ملا کاتب چلبى در کتاب کشف الظنون در لغت (مروج) مسعودى صاحب مروج الذهب را از علماء اهل تسنن بشمار آورده
۴- یاقوت حموى در کتاب معجم الادباء مسعودى صاحب مروج الذهب را از علماء سنی ها مى داند.
تألیفات مسعودى:
نجاشى در کتاب رجال، تألیفات مسعودى را بدین نحو نگاشته:
۱- کتاب المقالات فى اصول الدیانات و الزلف
۲- استبصار
۳- بشر الحیات
۴- بشر الابرار
۵- الصفوه فى الامامه و الهدایه الى تحقیق الولایه
۶- المعالى فى الدرجات
۷- الابانه فى اصول الدیانات
۸- اثبات الوصیه
۹- رساله الى ابن صفوه المصیصى
۱۰- اخبار الزمان من الامم الماضیه و الاحوال الخالیه
۱۱- مروج الذهب.
شیخ حر عاملى در کتاب امل الآمل نقلا از حاشیه اى که شهید ثانى بر کتاب خلاصه زده تألیفات مسعودى را اینطور نقل کرده:
۱- کتاب الانتصار
۲- کتاب الاستبصار
۳- کتاب الاوسط که از مروج الذهب بزرگتر است
۴- اسماء القضایا و التجارب و النصره
۵- مزاهر الاخبار و طرائف الآثار
۶- حدائق الازهار فى اخبار آل محمد صلى الله علیه و آله
۷- الواجب فى الاحکام اللوازم.
در کتاب روضات الجنات صفحه (۳۷۹) درباره تألیفات مسعودى مى نویسد:
۱- کتاب ذخائر العلوم و ما کان فى سالف الدهور
۲- الرسائل و الاستذکار لما مر فى سالف الاعصار
۳- التاریخ فى اخبار الامم من العرب و العجم
۴- التنبیه و الاشراف
۵- خزائن الملک
۶- سر العالمین
۷- البیان فى اسماء الائمه
۸- اخبار الخوارج
۹- کتاب
الادعیه چنانکه کفعمى در کتاب مصباح نسبت آن را بمسعودى داده.
ابن ندیم در کتاب فهرست، صفحه (۲۱۹) مینگارد: اسماء القرابات و الرسائل مال مسعودى است. ابن حجر در لسان المیزان، جلد چهارم، صفحه (۲۲۴) مىنویسد: کتاب التعیین للخلیفه الماضى تألیف مسعودى است. کتبى در کتاب فوات الوفیات، جلد دوم، صفحه (۴۵) مینگارد: کتاب البیان فى الاسماء الائمه تألیف مسعودى است. یاقوت هم در کتاب معجم، جلد سیزدهم صفحه (۹۴) کتاب مزبور را از مسعودى مى داند.
کتاب اثبات الوصیه:
علمائى که کتاب اثبات الوصیه را از مسعودى صاحب مروج الذهب میدانند از این قرارند:
۱- نجاشى در کتاب رجال
۲- علامه حلى در کتاب خلاصه
۳- شهید ثانى در حاشیهاى که بر خلاصه علامه زده
۴- علامه مجلسى در کتاب بحار ۵- ابو على حائرى در کتاب منتهى المقال
۶- خوانسارى در کتاب روضات الجنات
۷- محدث نورى در خاتمه مستدرک، جلد سوم صفحه (۳۱۰)
۸- مامقانى در کتاب تنقیح المقال و شاید همان باشد که یاقوت در کتاب معجم ذکر کرده
۹- کتبى در کتاب فوات الوفیات عین اثبات الوصیه را ذکر کرده و شاید منظور از کتاب تعیین خلیفه الماضى- که ابن حجر در کتاب لسان المیزان آن را از تألیفات مسعودى میداند- همین کتاب اثبات الوصیه باشد
۱۰- کاشف الغطاء در کتاب اصل الشیعه و اصولها در صفحه (۵۱) چاپ ششم نجف اشرف
۱۱- شیخ آقا بزرگ تهرانى در جلد اول کتاب الذریعه- نقل از مقدمه کتاب اثبات الوصیه چاپ نجف اشرف- مترجم.
مقدمه ، ترجمه إثبات الوصیه //محمد جواد نجفى
