از شاعران خراسان در قرن پنجم . امیر معزّی * ، شاعر شهیر، پسر اوست که به پدر فخر کرده و خود را جانشین و وارث مهارت و استادی او شمرده است . امیر معزّی را در آغاز شاعری «پسر برهانی » می نامیدند (نظامی عروضی ، ص ۶۶ـ ۶۸). برهانی در قطعه ای مشهور پسرش را به ملکشاه سلجوقی (حک : ۴۶۵ـ۴۸۵) سپرد و خود در آغاز دولت ملکشاه ، به سال ۴۶۵، در قزوین درگذشت . با توجه به بیتی از امیر معزّی که در آن عمر برهانی را ۵۶ سال دانسته است ، می توان سال تولد او را حدود ۴۰۹ تخمین زد (معین ، ص ۷ـ ۸).
برهانی ملک الشعرای دستگاه سلجوقیان ، و معاصر و مداح الب ارسلان (حک : ۴۵۵ـ۴۶۵) بود (جاجرمی ، مقدمه قزوینی ، ص کد؛ صفا، ج ۲، ص ۴۳۰). او سبک منوچهری را، در تتبع اشعار عرب و آوردن مضامین تازیِ بسیار در شعر فارسی ، دنبال کرد و امیر معزّی این شیوه را به کمال رساند (معین ، ص ۱۶ـ۱۷).
لامعی گرگانی * ، سوزنی سمرقندی * ، جمالی مهریجردی و عمعق بخارایی * همعصر او بودند (هدایت ، ج ۳، ص ۱۱۵۴). از جمله ممدوحان اوی اند: الب ارسلان که تخلّص برهانی احتمالاً مأخوذ از لقب او، برهان امیرالمؤمنین ، است ؛ ملکشاه ؛ کمال الدوله ابورضا فضل الله بن محمد زوزنی ، صاحب دیوان انشاء و اشراف که به احتمال قوی برهانی قصیده «سلامٌعلی ‘ دارِ اُمّالکواعب » را در ستایش او سروده و آن یگانه قصیده کاملی است که از او به جا مانده است ؛ و همچنین عدّه ای از امیران و وزیران (معین ، ص ۹ـ۱۱).
از برهانی جز یک قصیده ، که اشتباهاً به منوچهری نسبت داده شده است ، چند بیت از تشبیبِ قصیده ای در مونس الاحرار ، بیت معروفی در توصیه پسرش به ملکشاه ، و یک قصیده که در دیوانهای خطی و چاپی منوچهری به اشتباه وارد شده ، اثر و سروده دیگری در دست نیست (همان ، ص ۱۷ـ۱۸).
منابع :
(۱) محمدبن بدرالدین جاجرمی ، مونس الاحرار فی دقائق الاشعار ، با مقدمه محمد قزوینی ، چاپ میرصالح طبیبی ، ج ۱،تهران ۱۳۳۷ ش ؛
(۲) ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، ج ۲،تهران ۱۳۶۳ ش ؛
(۳) محمد معین ، « برهانی و قصیده او »، نشریه دانشکده ادبیات تبریز ، سال ۱، ش ۱ (۱۳۲۷ ش )؛احمدبن عمر
(۴) نظامی ، چهار مقاله ، چاپ محمد معین ، تهران ۱۳۳۳ ش ؛
(۵) رضاقلی بن محمدهادی هدایت ، مجمع الفصحا ، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۳۶ـ ۱۳۴۰ ش .
دانشنامه جهان اسلام جلد ۳