متخلّص به «باقی »، شرح حال نویس ، مورخ و شاعر. در ۹۷۸ در قریه چولک نهاوند به دنیا آمد و در ۱۰۴۲ در هند درگذشت . پدرش ، خواجه آقابابا، متخلّص به مُدرِکی (متوفی ۱۰۰۰) به فرمان شاه عباس اول صفوی (حک : ۹۹۶-۱۰۳۸) به وزارت و نظارت همدان منصوب شد (باقی نهاوندی ، ج ۱، ص ۵-۶؛ ج ۳، قسمت ۲، ص ۱۵۳۷) و باقی در ایّام وزارت و دولت پدر و برادرش ، آقاخضر (مقتول در ۱۰۱۶)، مدتی در همدان و چندی در سمنان و بسطام و دیلمان و لاهیجان و بَوانات فارس و یزد و ابرقو عهده دار وزارت و مسئولیتهای دولتی بود و بعدها مسئول محصولات املاک خالصه * پادشاهی ، در کاشان شد (همان ، ج ۳، قسمت ۲، ص ۱۵۴۲). او از شاگردان و مریدان مغیث الدین علی محوی اسدآبادی همدانی ، شاعر قرن دهم (متوفی ۱۰۱۶) بود و رباعیات او را در زمان حیات شاعر گردآوری کرد و بر آن دیباچه ای نگاشت و به تتبّع از او، رباعیهای صوفیانه و واعظانه سرود (همان ، ج ۱، ص ۱۲-۱۳).
پس از شنیدن وصف شاعرنوازی عبدالرحیم * خان خانان سپهسالار هندی (۹۶۴-۱۰۳۶) و علاقه او به تربیت اهل ادب ، در ۱۰۰۷ غزلی در دعاگویی و حسرت دوری از بزم او سرود (همان ، ج ۱، ص ۱۲؛ ج ۳، قسمت ۲، ص ۵۴۳) و میرعماد * قزوینی ، خوشنویس قرن دهم (مقتول در ۱۰۲۴) آن را به خطّ خوش نوشت (همان ، ج ۳، قسمت ۲، ص ۱۵۴۴) و همین نکته سبب شد که برخی مثل صبا (ص ۵۲۱) و نفیسی (ج ۲، ص ۶۸۵) به اشتباه باقی را خوشنویس بدانند.
پس از کشته شدن آقاخضر جانشین او شد، اما به سبب اشتیاق به محضر خان خانان و بی توجهی صفویان به شعر و شاعری ، و حسادت اطرافیان ، ایران را ترک کرد و بعد از زیارت عتبات عالیات در ذیقعده ۱۰۲۳ به دربار خان خانان رفت (باقی نهاوندی ، ج ۳، قسمت ۲، ص ۱۵۳۵، ۱۵۴۵-۱۵۴۶).
از معاصران او می توان تقی الدین * کاشی صاحب خلاصه الاشعار و زبده الافکار و برخی از شاعران ایرانی مقیم دربار بابریان مغول در هند از جمله عرفی * (متوفی ۹۹۹) و فیضی دَکَنی * (متوفی ۱۰۰۴) را نام برد.
در منابع موجود ذکری از دیوان او به میان نیامده است و از معاصران ، فقط آقابزرگ طهرانی (ج ۹، قسمت ۱، ص ۱۲۴) و گلچین معانی (۱۳۶۹ ش ، ج ۱، ص ۱۵۵) به این مطلب اشاره کرده اند. ازجمله اشعار او قصیده ای است در مدح خان خانان در ۶۱ بیت و قطعه ای در دوازده بیت که در مآثر رحیمی (ج ۳، قسمت ۲، ص ۱۵۴۶-۱۵۵۳) مضبوط است .
باقی بر دیوان عرفی شیرازی دیباچه ای نگاشته و در آن سیر شعر را تا عهد سلطان حسین بایقرا * (متوفی ۹۱۱) شرح داده است ؛سپس از «طرز نو» و «مکتب وقوع » و پدیدآورندگان آن سخن گفته تا دوره شاعری عرفی شیرازی که هر دو طرز را منسوخ کرده و شیوه ای تازه آورده است . از این دیباچه ، موضوع تحقیق باقی در شعر فارسی و تحلیل سخن شاعران همعصرش مسلم می شود (صفا، ج ۵، بخش ۱، ص ۵۲۴، ۵۲۶-۵۲۷). از دیوان عرفی با دیباچه باقی ، نسخه ای در کتابخانه دانشگاه تهران (ش ۳۰۳۳) موجود است (منزوی ، ج ۳، ص ۲۴۴۱).
مهمترین اثر
مهمترین اثر باقی کتاب مآثر رحیمی در تاریخ و رجال عهد مؤلف و ذکر احوال سلاطین قراقوینلو است که آن را به سفارش خان خانان در ۱۰۲۵ تألیف کرده و در آن آنچه را دیده و شنیده و از مقربان و معتمدان او پرسیده و بر آن آگاهی یافته ، گردآورده است . این کتاب شامل مقدّمه ، چهارفصل ، و خاتمه است.
بدین ترتیب :
مقدّمه ، در ذکر حسب و نسب خان خانان و امارت اجداد او در عراقِ عرب و عجم فارس و آذربایجان و بعضی از نواحی خراسان و سبب توجه این خانواده به هندوستان ؛
فصل اوّل ، در ذکر سرسلسله این دودمان ، محمّد بیرام خان * (مقتول در ۹۶۸) و فتوحات و احوال سلاطین غزنوی تا زمان سلطنت جهانگیرشاه ، پسراکبرشاه ، و احوال برخی سلاطین بنگاله و جونپور و مالوَه و کشمیر و مُلتان ؛
فصل دوم ، در آثار بزرگی و مملکتداری و فتوحات خان خانان و ذکر سلاطین گجرات و سند و دَکَن و خاندیش ؛
فصل سوّم ، در ذکر خدمات او از جمله تعمیر مساجد و مدارس و خانه ها از دارایی شخصی ؛
فصل چهارم ، در ذکر احوال فرزندان او؛
خاتمه کتاب ، در ذکر احوال کسانی که به دربار خان خانان روی آوردند، در سه قسم : علما و فضلا، فصحا و شعرا، سپاهیان و هنرمندان اصناف .
باقی در تألیف این کتاب از کتب تاریخی معتبر پیش از خود مانند تاریخ فیروزشاهی ، اکبرنامه ، منتخب التواریخ ، روضه الصفا ، ظفرنامه ، تاریخ اکبری ، خلاصه الاخبار و امثال آن سود جسته (گلچین معانی ، ۱۳۶۳ ش ، ج ۲، ص ۷۴۶؛باقی نهاوندی ، ج ۱، ص ۱۵) و درمقابل ، در تألیف تذکره هایی چون سفینه خوشگو ، چمن سرو ، صحف ابراهیم ، تذکره شعرای کشمیر ، نیز از آن به عنوان منبع اصیل و معتبر استفاده شده است .
به گفته آفتاب اصغر (ص ۲۱۷، ۲۱۹) مآثر رحیمی یکی از مهمترین آثار دوره جهانگیری در زمینه شرح حال نویسی است و باقی با این اثر خود، موجب ترقی تاریخ نویسی فارسی تیموریان هند شده است . اهمیت این کتاب از نظر اشتمال بر اطلاعات ارزنده درباره تاریخ و پادشاهان و عالمان و شاعران و سرداران و هنرمندان معاصر مؤلف و ذکر بسیاری از خاندانهای سلطنتی هند از غزنویان به بعد و تاریخ ادبی ایران و هند است (صفا، ج ۵، بخش ۳، ص ۱۷۴۱). این اثر در ۱۹۲۴-۱۹۳۱ (۱۳۰۳ـ ۱۳۱۰ ش ) به اهتمام محمد هدایت حسین در کلکته در پنج جلد چاپ سربی شده که نسخه ای از آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است .
منابع :
(۱) محمد محسن آقابزرگ تهرانی ، الذریعه الی تصانیف الشیعه ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۲) آفتاب اصغر، تاریخ نویسی فارسی در هند و پاکستان ، لاهور ۱۳۶۴ش ؛
(۳) باقی نهاوندی ، مآثر رحیمی ، چاپ محمد هدایت حسین ، کلکته ۱۹۲۴ـ ۱۹۳۱؛
(۴) محمد مظفر حسین بن محمد یوسفعلی صبا، تذکره روز روشن ، چاپ محمد حسین رکن زاده آدمیّت ، تهران ۱۳۴۳ش ؛
(۵) ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، تهران ۱۳۶۳-۱۳۷۰ ش ؛
(۶) احمد گلچین معانی ، تاریخ تذکره های فارسی ، تهران ۱۳۶۳ ش ؛
(۷) همو، کاروان هند ، مشهد ۱۳۶۹ ش ؛
(۸) احمد منزوی ، فهرست نسخه های خطّی فارسی ، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۱ ش ؛سعید نفیسی ، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری ، تهران ۱۳۶۳ ش .
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱