زندگینامه صعصعه بن صوحان(صحابی امیرالمومنین علی(ع))

صعصعه فرزند صوحان فرزند حجر و کنیه‏اش ابوطلحه‏ یا ابو عمرو بود و نسبتش با پانزده واسطه، به عبدالقیس‏ از بزرگان قبیله ربیعه‏ مى‏رسید و از همین جهت ‏به او صعصعه ‏بن‏ صوحان عبدى‏ گفته ‏اند.

اولین کسى که از این طایفه اسلام آورد، عمرو بود که به دستور یکى از روساى این قبیله به نام منذر بن عائذ خدمت ‏پیامبر(صلى الله علیه و آله و سلم)رسید، تا از میزان علم آن حضرت آگاهى یابد.

او پس از شرفیابى به خدمت رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم)، مسلمان شد و در برگشت، ماجرا رابراى منذر بیان کرد. او نیز مسلمان شد و پس از چندى منذر خود به محضر پیامبر(صلى الله علیه و آله و سلم)آمد. رسول خدا به او فرمود: اى اشج!(نام دیگر منذر)دو صفت در تو هست که خداوند آن دو را دوست دارد: حیا و حلم.

این طایفه عموما در کوفه زندگى مى ‏کردند صعصعه نیز اهل کوفه بود و در یکى از محله‏هاى اطراف آن روزگار مى‏گذراند.

خاندان

مطالعه حالات چهار فرزند صوحان(زید، عبدالله، سیحان و صعصعه)فضایى آکنده از عشق على(علیه السلام)در این خاندان را به تصویرمى‏کشد. تنها در جنگ جمل، سه برادر (صعصعه، زید، سیحان) حضور داشتند و سیحان پرچم‏دار بود. وقتى او به شهادت رسید، زید پرچم ‏را به دست گرفت و چون شهید شد، صعصعه پرچم را برافراشته نگاه‏داشت.
فصاحت و بلاغت‏ خصوصیت دوم این خاندان بود. دانشمندان تاریخ،عنوان خطبا را از ویژگى‏هاى این خانواده دانسته‏اند.

ویژگیها

۱- صحابى خاص على(علیه السلام)

امام صادق(علیه السلام)فرمود: هیچ یک از همراهان على(علیه السلام)حق آن حضرت را نشناخت، مگر صعصعه‏ و یاران صعصعه.

۲- خطیب

دانشمندان تاریخ و رجال، وى را به فصاحت و بلاغت و استادى درفن سخن ستوده‏اند و به او عنوان خطیب‏ داده‏اند على(علیه السلام) نیز در نهج البلاغه در مورد او مى‏فرماید:
هذا الخطیب الشحشح…
این خطیب ماهر و توانا…
ابن ابى‏الحدید مى‏گوید: این عبارت را على(علیه السلام)در مورد صعصعه‏ بن ‏صوحان فرموده است و همین افتخار براى او بس که على(علیه السلام) او را به‏ مهارت در سخن و فصاحت در لسان بستاید.
شعبى(از فقیهان و شاعران بزرگ قرن اول)مى‏گوید: من فن خطابه و سخنرانى را از صعصعه بن‏ صوحان آموختم. و جاحظ، دانشمند لغت و نحو(متوفاى ۲۵۵)مى‏گوید: صعصعه از فصیح‏ترین مردم بود.
جالب آن که عبدالملک بن مروان‏ که با على(علیه السلام)و اصحابش‏خصومت داشته در باره صعصعه مى‏گفت: انه احضر الناس جوابا ;او حاضر جواب‏ترین مردم بود.
قبل از آغاز نبرد نهروان، سفیر على(علیه السلام)بود و براى سخن گفتن باکوردلان خوارج، حضرت او را به سوى ایشان فرستاد.

۳- شاعر

سرودن اشعار، یکى دیگر از ویژگى‏هاى صعصعه به شمار مى‏رود. نمونه آن، منظومه‏اى است که در رثاى مولایش على (علیه السلام) سرود. ترجمه‏بخشى از آن بدین شرح است:
برادرم! پس از تو با چه کسى انس گیرم و درد دلم را نزد که‏بازگو نمایم؟
غم‏هاى روزگار یکى پس از دیگرى برگرده تو جمع شد و اینک بارفتن تو آن غمها منتشر شد.
اگر مرگ اجازه سخن گفتن را بدهد، از مشکلاتى که نزد خود دارم،به تو شکوه مى‏کنم.
با چشمى پربار بر تو اشک مى‏ریزم، هرچند که اشک ریختن من سودى‏ندارد.
این اندوه براى من کافى است که خاک قبر تو را با دست تکان‏مى‏دهم.
زمانى که زنده بودى، براى من موعظه‏ها داشتى و اینک براى‏زندگان موعظه‏هاى بیشتر دارى.
چه قدر مشتاق هستم که لحظه‏اى به سوى من بازگردى.
آیا قبر خبر به زائران على(علیه السلام) مى‏دهد که نور چشم آنان را درآغوش کشیده‏است؟
اى مرگ! از من چه مى‏خواهى؟ آنچه از آن مى‏ترسیدم، انجام شد.
اى مرگ! اگر فدا قبول مى‏کردى، جانم را قربان امیرالمومنین ‏مى‏کردم.
آرى روزگار بافقدان یارم من را از خود طرد کرد; از این رواست که آن را مذمت مى‏کنم و از آن شکایت دارم…

۴- شجاعت

مقاومت وى در برابر انحرافهاى بعضى از مدعیان خلافت از جمله‏معاویه، حضور در سه جنگ بزرگ(جمل، صفین و نهروان)که گاه سمت‏ فرماندهى را بر عهده داشت، گویاى شجاعت او است.

۵- مورد اعتماد

على(علیه السلام) چاهها، قنوات و اموال زیادى براى محرومین وقف کرد. هنگامى که وقفنامه مى‏نوشت، عده‏اى را شاهد مى‏گرفت و صعصعه ‏بن ‏صوحان از جمله آن شاهدان بود.

۶– آشنایى با معارف اهل‏بیت علیهم السلام

روزى على(علیه السلام)در مورد خروج دجال و اوصاف او سخنانى فرمود و درضمن آن بیان داشت: قاتل دجال همان است که عیسى(علیه السلام) پشت ‏سرش نماز مى‏گذارد. یکى از حاضران به نام نزال بن سبره‏ به صعصعه گفت: مقصود از این فرد کیست؟ صعصعه پاسخ داد: کسى که عیسى(علیه السلام)به اواقتدا مى‏کند، دوازدهمین فرزند از عترت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)است و نهمین‏فرزند از فرزندان حسین(علیه السلام) و او خورشیدى است که از مغرب این‏جهان، از بین رکن و مقام، طلوع خواهد کرد و زمین را از وجود ظالمان پاک و عدالت را آنچنان حاکم خواهد کرد که هیچ کس بردیگرى ظلم نکند.

۷- تبعید

او در مقابل انحراف از سنت پیامبر(صلى الله علیه و آله و سلم) و بى‏عدالتى‏ها آرام‏ نمى‏گرفت; از این‏ رو، حاکمانى که سخنانش را تاب نمى‏آوردند، راهى ‏جز تبعید او نداشتند. صعصعه دوبار تبعید شد، زمانى توسط عثمان‏از کوفه به شام و زمانى دیگر به دستور معاویه از کوفه به ‏بحرین.

علامه امینى ماجراى تبعید و محل آن را بدین‏گونه نوشته است:
پس از آنکه عثمان، ولید بن عقبه را از فرماندارى کوفه عزل‏کرد و سعید بن عاص را برآن سرزمین حاکم قرار داد، به وى دستورداد تا با مردم کوفه مدارا کند. از این جهت، سعید با بزرگان وقاریان این شهر جلساتى ترتیب داد و حاضران در این مجالس افرادى‏ همچون; مالک اشتر، زید بن صوحان، صعصعه ‏بن صوحان و… بودند; اما در یکى از این گفتگوها بر سر مساله‏اى اختلاف درگرفت و همه‏ به سعید اعتراض کردند. سعید بن عاص این ماجرا را به عثمان‏گزارش کرد و نوشت: با وجود مالک اشتر و دوستانش که اساتید معروف قرآن و مشتى ابله هستند، من در کوفه از عهده کوچکترین‏کارى برنمى‏آیم. عثمان در جواب دستورداد: آنان را به شام تبعیدکن!

پس از استقرار آنها در شام، خبر به معاویه رسید که عده‏اى ازاهل دمشق با مالک اشتر و دوستانش مى‏نشینند و به گفتگو مى‏پردازند. معاویه نامه‏اى به عثمان نوشت: که گروهى را نزد من‏ فرستاده‏اى که شهر خود را دچار آشوب کرده‏اند و اینک از آن‏مى‏ترسم که مردم تحت اطاعت مرا به نافرمانى وادارند. عثمان‏دستور داد، که آنان را به حمص(یکى از شهرهاى نزدیک دمشق)تبعیدکند. پس از مدتى عثمان دستور داد آنان را به کوفه بازگرداند; اما مدتى نگذشت که عثمان براى مرتبه دوم آنان را به حمص تبعیدکرد.

۸- رهبرى قوم

در باره صعصعه نوشته‏اند: وکان سیدا من سادات قومه‏ ; اویکى از بزرگان قوم خود بود.

با پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)

در این که صحابى پیامبر(صلى الله علیه و آله و سلم) به چه کسى گفته مى‏شود، نظریه ‏هاى‏گوناگونى وجود دارد. چنانچه صحابى آن حضرت را کسى بدانیم که ازایشان حدیث نقل کرده، یا در غزوات شرکت داشته است، صعصعه جزو اصحاب نخواهد بود; زیرا وى در آن زمان خردسال بود. ابن عبدالبرو ابن اثیر(دو تاریخ نگار معروف)مى‏گویند: او در زمان‏ پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)مسلمان بود، ولى آن حضرت را ندید; زیرا در آن زمان‏خردسال بود.

در کنار على(علیه السلام)

صعصعه به عنوان یارى صادق، همواره درکنار امیرمومنان(علیه السلام)حضور داشت.
دیدگاه متقابل
اصبغ بن نباته مى‏گوید: صعصعه بن‏صوحان مریض شد. به همراهى‏على(علیه السلام)براى عیادت وى به منزلش رفتیم. او که در بستر بیمارى‏افتاده بود، با دیدن حضرت بسیار خوشحال شد. على(علیه السلام) به او محبت‏فراوان کرد; اما موقع خدا حافظى، فرمود: اى صعصعه! این دیدارتکلیف من بود; مبادا آن را موجب فخر و مباهات بر دیگران قراردهى!
صعصعه پاسخ داد: نه، یا امیرالمومنین! بلکه آن را اجر و ذخیره آخرت مى‏دانم.

على(علیه السلام)فرمود: به خدا قسم من تو را کم هزینه(براى نظام‏اسلام)اما پرتلاش مى‏بینم.
صعصعه پاسخ داد: به خدا قسم شما در نظر من، بسیار آگاه به ‏خداوند هستى و او در نظر شما بزرگ است. شما نیز نزد پروردگارت ‏جایگاهى بلند دارى و اهل حکمت و نسبت ‏به مومنان، مهربان و رحیم ‏هستى.
امام على بن موسى الرضا(علیه السلام) نیز در ملاقاتى که با احمد بن محمد بن ‏ابى ‏نصر بزنطى، داشتند، از صعصعه تجلیل زیادى کرد و به همین ‏داستان اشاره فرمود.

جنگهاى پیاپى

در جنگ جمل، بعد از آنکه زید و سیحان(دوبرادر صعصعه) به شهادت‏رسیدند، صعصعه خود پرچم لشگر را به دست گرفت و در جنگ صفین،بعد از آنکه معاویه جلوى جریان آب را بست، على(علیه السلام)صعصعه را براى‏گفتگو نزد معاویه فرستاد و فرمود: به او بگو: ما مسیر خود راطى مى‏کنیم و دوست نداریم قبل از آنکه حجت را تمام کنیم، آغازگر جنگ باشیم; پس از اطراف آب کنار روید تا ببینیم سرنوشت ما و شما به کجا مى‏انجامد، در غیر این صورت، جناح پیروز، آشامنده آب‏خواهد بود.

صعصعه این پیام را رسانید. معاویه رو به همراهان خود کرد واز آنها نظر خواهى کرد. چند تن از یاران او همچون: ولید بن‏عقبه و عبدالله بن سعد(برادر رضاعى عثمان)گفتند: اینان عثمان‏را تشنه کشتند، اکنون باید تشنه به قتل برسند. آنگاه بحث‏سختى‏بین معاویه و طرفدارانش از یک سو و صعصعه از سوى دیگر درگرفت.

در جنگ نهروان نیز امیرمومنان(علیه السلام) صعصعه را براى گفتگو باخوارج فرستادآنها به صعصعه گفتند: اگر على موضع ما را مى‏داشت، آیا تو با او همراه بودى؟ پاسخ داد: آرى.
گفتند: برگرد; زیرا تو بى‏دین و مقلد هستى‏صعصعه در پاسخ گفت: واى بر شما! آیا پیروى نکنم از کسى که‏خدا دستور اطاعت از او را داده است؟! آیا رسول خدا(صلى الله علیه و آله و سلم)وقتى جنگ‏شدت مى‏گرفت، على (علیه السلام) را براى فرونشاندن آتش نبرد نمى‏فرستاد؟! کجامى‏روید و از چه کسى روى برمى‏گردانید؟! عن القمرالباهر؟ والسراج الزاهر؟ و صراط الله المستقیم؟ از ماه درخشان و چراغ‏روشن و راه مستقیم خداوند رو مى‏گردانید؟! خدا شما را نابود کند. عقلهاى شما فاسد شده است. آیا امیرمومنان و وصى رسول‏خدا(صلى الله علیه و آله و سلم) را هدف گرفته‏اید؟! هواى نفس، شما را در ضرر آشکارى فروبرده و شیطان، شما را از حق دور کرده است.

در این موقع عبدالله بن وهب راسبى‏ (یکى از خوارج)جواب‏داد: اى پسرصوحان! سخن بسیار گفتى و به مولاى خود بگو: ما به‏حکم خدا با وى نبرد خواهیم کرد.
صعصعه پاسخ داد: گویا مى‏بینم به زودى در خون خود غوطه‏ورخواهى شد و مرغان هوا انتظار فرود آمدن برجسد تو را مى‏کشند و در این هنگام کسى به فریاد شما نخواهد رسید. راسبى گفت: به‏ مولایت ‏بگو: ما دست ‏بردار از او نیستیم; مگر آنکه اقرار به کفر خود نماید، یا از گناهش توبه کند که خداوند توبه پذیراست.

وقتى صعصعه پاسخ و ماجرا را به على(علیه السلام)گزارش کرد، حضرت فرمود: اى پسرصوحان! اخبار این گروه قبلا به من اطلاع داده شده است. نه‏دروغ مى‏گویم و نه دروغ براى من نقل شده است. آنان روز سختى درپیش دارند. آنگاه سرمبارک و دستهایش را به آسمان بلند کرد و سه‏مرتبه فرمود: پروردگارا! شاهد باش…

عیادت على(علیه السلام)

پس از ضربت‏ شمشیر ابن ملجم که على(علیه السلام)در بستر بیمارى افتاد، صعصعه بن صوحان به عیادت حضرت آمد; اما به علت وخامت ‏حال ‏ایشان، کسى اجازه ملاقات نداشت. از این جهت، صعصعه گفت: از طرف‏من به امیرمومنان على(علیه السلام)بگویید: رحمت‏ خداوند بر تو باد اى‏امیرمومنان! در حال حیات و بعد از آن، چرا که خدا در نزد تو بزرگ و آگاهى تو نسبت ‏به او زیاد است. لحظه‏اى بعد پاسخ حضرت را برایش بازگفتند که: خدا تو را رحمت کند که کم هزینه و پرفایده ‏هستى.

تشییع على(علیه السلام)

صعصعه بن صوحان از جمله کسانى بود که در نیمه‏هاى شب، درتشییع پنهانى جنازه مطهر امیرمومنان على(علیه السلام)شرکت کرد. وقتى حضرت‏را دفن کردند، نزدیک قبر آمد. یک دست‏بر قلب خود گذاشت و بادست دیگر مشتى از خاک قبر برداشت و بر سرش ریخت و گفت:
پدر و مادرم فداى تو یا امیرمومنان! گوارا باد برتو که‏پاکیزه به دنیا آمدى. شکیبایى ‏ات زیاد و جهادت بزرگ بود.
تجارت سودمند انجام دادى و به پیشگاه خالق خود قدم گذاشتى و خداوند با بشارتهایش تو را گرامى داشت و در جوار پیامبر(صلى الله علیه و آله و سلم) جاى‏گرفتى و از جامهاى بهشتى، از دست آن حضرت، سیراب شدى.

از خدا مى‏خواهم به ما توفیق دهد که راه تو را ادامه دهیم وبه ما دوست داشتن دوستانت و دشمن شمردن دشمنانت را عنایت کند وما را در زمره اولیاى تو قرار دهد.
به مقامى رسیدى که هیچ کس به آن نمى‏رسد; زیرا در راه خداجهاد و قیام کردى تا این که سنت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)زنده شد و فتنه‏ هاخاموش گردید.

بهترین درودهاى من برتوباد که مومنان به وسیله تو پیروز شدندو نشانه‏هاى راه هدایت‏به وسیله تو روشن بود.
اول کسى که با ایثار جان و مال نداى پیامبر(صلى الله علیه و آله و سلم)را اجابت کرد،تو بودى. با ذوالفقارت در مواقع ترس از او حمایت کردى.

خداوند دژهاى ستمکاران و کافران و مشرکان را به وسیله تو درهم شکست. تو اهل گمراهى را نابود ساختى. گوارا باد بر تو که ‏علم و یقین و جهادت از همگان بیشتر بود.
به خدا قسم، زندگى تو کلید هرخوبى و بسته شدن همه بدى‏ها بود; ولى امروز در شرها باز و راه خیرها بسته شد.
اگر مردم سخنان تو را مى‏پذیرفتند، نعمت‏هاى خداوند از همه جابر آنان سرازیر مى‏گردید، ولى آنان دنیا را بر آخرت ترجیح‏دادند.
بعد از این سخنان، صعصعه و همراهانش به شدت گریستند و به‏امام حسن و امام حسین(علیهما السلام)و سایر فرزندان على(علیه السلام)تسلیت‏ گفتند.

اندرز به حاکمان

ابن عبدالبر(متوفاى ۴۶۳)مى‏گوید: زمانى ابوموسى اشعرى یک‏میلیون درهم از بیت المال براى عمر فرستاد تا بین مسلمانان ‏قسمت کند. او این مال را تقسیم کرد; ولى مقدارى از آن زیادآمد. مسلمانان در مورد مصرف آن اختلاف کردند. عمر به میان مردم‏آمد و اعلام کرد: اى مردم! این مقدار از بیت المال را در چه ‏موردى مصرف کنیم؟
صعصعه که در آن زمان جوانى نورس بود، ایستاد و گفت: مشورت با مردم در جایى است که حکمى از طرف قرآن وارد نشده باشد و اما آنچه قرآن بدان دستور داده، باید در همان مورد مصرف کرد.

عمر گفت: راست گفتى. تو از من هستى و من از تو هستم و سپس‏مقدار اضافه را نیز بین مسلمانان تقسیم کرد.
در روزگار عثمان نیز زمانى که وى بر منبر بود، صعصعه خطاب به ‏او ابراز داشت: اى عثمان! خود منحرف شدى و امت تو نیز منحرف ‏شدند. عدالت پیشه کن تا امت تو نیز به عدالت رفتار کنند.
ماجراى دیگرى از برخورد صعصعه با عثمان را شیخ طوسى این گونه‏ نقل کرده است: صعصعه گفت: با چند تن از مردم مصر، نزد عثمان ‏رفتیم. او گفت: مردى را پیش فرستید تا با من سخن گوید. مصریان ‏مرا مقدم کردند. عثمان که از کمى سن من تعجب کرده بود، گفت: این؟! در جواب عثمان گفتم: اگر ملاک دانش، سن آدمى بود، نه تو سهمى در آن داشتى و نه من; بلکه علم به فراگیرى است.(آنچه از قرآن مى‏دانى)بازگوى.

بسم الله الرحمن الرحیم. آنانى که وقتى قدرت در اختیارشان‏بگذاریم، نماز، زکات، امر به معروف و نهى از منکر را زنده ‏مى‏کنند و پایان امور به دست‏خداوند است.
این آیه در مورد ما نازل شده است
گفتم: پس امر به معروف و نهى از منکر کن.
این سخنان را رهاکن و آنچه مى‏دانى، بیان کن.

بسم الله الرحمن الرحیم. کسانى که از خانه‏ هاى خود بدون هیچ‏ گناهى اخراج شدند و تنها خداوند را پروردگار خود مى‏دانستند.
این آیه نیز در مورد ما نازل شده است.
پس آنچه از خداوند گرفته‏اى، بین همه مسلمانان تقسیم کن.
اى مردم! مطیع حاکمان خود و همراه جامعه باشید و به سخنان‏این مرد که از خدا بى‏اطلاع است، گوش ندهید.
تو مى‏خواهى روز قیامت ‏بگوییم: خدایا! ما از بزرگان خوداطاعت کردیم و آنان ما را گمراه کردند؟! خدا پروردگار ما و پدران و در کمین ظالمان است.
عثمان در حالى که از پاسخهاى من بسیار به خشم آمده بود،دستور برگشتن ما را صادر کرد و درها را به روى ما بست.