محمد بن یوسف ، از محدّثان و صوفیان اصفهان در قرن سوم هجری . نام کامل او را محمدبن یوسف بن معدان بن یزید الثقفی و کنیه اش را ابوعبدالله آورده اند. تاریخ ولادت بنّا معلوم نیست . وی نخستین کسی است که در اصفهان صوفی نامیده شد (انصاری ، ص ۱۱۰ـ ۱۱۱). علی * بن سهل اصفهانی ، صوفی معروف اصفهان ، از اصحاب اوست (سلمی ، ص ۲۳۳) و صوفیان دیگر اصفهانی در قرنهای سوم و چهارم از پیروان او به شمار می آیند.
وی جدّ مادری پدر ابونعیم اصفهانی بوده است (ابونعیم ، ۱۹۳۱ـ ۱۹۳۴، ج ۲، ص ۹۳). عبدالله بن محمدبن حیّان معروف به ابوشیخ (۲۷۴ـ ۳۶۹) مورخ مشهور، همراه پدرش او را بارها دیده بوده است و در کتاب طبقات المحدثین باصبهان او را مستجاب الدعوه خوانده و سخنانی از او نقل کرده است (ج ۳، ص ۱۷۲). ابومنصور * اصفهانی (ص ۴۱) نیز خود را در تصوّف پیرومکتب وی می داند. خواجه عبدالله انصاری او را پیرو مذهب احمدبن حنبل دانسته است (ص ۱۱۱).
بنّا در جوانی به جمع آوری و کتابت حدیث مایل شد و علاوه بر مشایخ اصفهان با مشایخ شهرهای دیگر از جمله شام و بصره نیز ملاقات کرد. عده مشایخ او را تا ششصد تن ذکر کرده اند. سپس به تصوف روی آورد و در ۲۴۵ راهی مکه شد. در این هنگام وی هنوز جوان بود. در یکی از سفرهایش همراه ابوتراب نخشبی * بوده و گفته اند که فتح * موصلی (متوفی ۲۲۵) را نیز ملاقات کرده است (ابونعیم ، ۱۹۳۱ـ۱۹۳۴، ج ۲، ص ۲۲۰؛ ابن جوزی ، ج ۴، ص ۸۳؛ ابن مُلَقِّن ، ص ۴۰۴؛ جامی ، ص ۱۰۵؛ ابونصر سرّاج ، ص ۳۲۵ـ۳۲۶؛ انصاری ، همانجا؛ پورجوادی ، ص ۱۱).
محمدبن یوسف مانند ملامتیان نیشابور و پاره ای از صوفیان به کسب معتقد بود و از راه بنّایی امرار معاش می کرد و به همین دلیل بنّا خوانده شده است . روزها بنّایی می کرد و چنانکه گفته اند شبها تا صبح در کوهی نزدیک اصفهان به عبادت می پرداخت و از خدا طلب معرفت می کرد (پورجوادی ، همانجا). او در ۲۸۶ وفات یافت و در اصفهان در محله روشاباد (امروزه : خواجوی قدیم ) به خاک سپرده شد (ابونعیم ، ۱۹۳۱ـ۱۹۳۴، ج ۲، ص ۹۳، ۲۲۰؛ مهدوی ، ص ۱۱۱).
بنّا در زمان حیات نزد صوفیان بغداد معروف بود. جنید بغدادی در نامه ای که به علی بن سهل اصفهانی نوشت از او خواست تا از شیخ خود، محمدبن یوسف ، سؤال کند که چه چیز بر او غالب است . علی بن سهل پرسید و شیخ در پاسخ آیه ۲۱ سوره یوسف را تلاوت کرد که می فرماید: «واللّه غالب علی امره » (جامی ، همانجا؛ پورجوادی ، ص ۱۲). بنّا در حدیث و زهد و تصوف صاحب تألیفاتی بوده و ابوشیخ می نویسد که آنها را دیده است (ابوشیخ ، همانجا).
عناوین کتابهای منسوب به او عبارت است از:
کتاب السنه ( فی الاعمال )؛
بستان العارفین (ابومنصور اصفهانی ؛انصاری ، همانجاها)؛
معاملات القلوب
و کتاب الصبر (صفدی ، ج ۵، ص ۲۴۴).
از او سخنانی در باب معرفت و علم بر جای مانده است (رجوع کنید به ابونعیم ، ۱۳۸۷، ج ۱۰، ص ۴۰۲ـ۴۰۳). بنّا را نباید با زاهد اصفهانی قرن دوم ، محمدبن یوسف بن معدان بن سلیمان معروف به «عروس الزهّاد» (متوفی ۱۸۴) اشتباه کرد؛ اشتباهی که انصاری (همانجا) کرده است .
منابع :
(۱) ابن جوزی ، صفه الصفوه ، چاپ محمود فاخوری و محمد رواس قلعه جی ، حلب ۱۳۸۹ـ۱۳۹۳/ ۱۹۶۹ـ۱۹۷۳؛
(۲) ابن مُلَقِّن ، طبقات الاولیاء ، چاپ نورالدین شریبه ، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶؛
(۳) عبدالله بن محمد ابوشیخ ، طبقات المحدثین باصبهان و الواردین علیها ، چاپ عبدالغفار سلیمان بنداری و کسروی حسن ، بیروت ۱۴۰۹؛
(۴) معمربن احمد ابومنصور اصفهانی ، کتاب المنهاج والمسائل والوصیه ، چاپ نصرالله پورجوادی ، معارف ، دوره ۶، ش ۳ (آذر ـ اسفند ۱۳۶۸)؛
(۵) عبدالله بن علی ابونصر سراج ، کتاب اللمع فی التصوف ، چاپ رینولد آلن نیکلسون ، لیدن ۱۹۱۴؛
(۶) احمدبن عبدالله ابونعیم ، حلیه الاولیاء و طبقات الاصفیاء ، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷؛
(۷) همو، کتاب ذکر اخبار اصبهان ، چاپ سون ددرینگ ، لیدن ۱۹۳۱ـ۱۹۳۴، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛
(۸) عبدالله بن محمد انصاری ، طبقات الصوفیه ، با تصحیح و حواشی عبدالحی حبیبی قندهاری ، چاپ حسین آهی ، تهران ۱۳۶۲ ش ؛
(۹) نصرالله پورجوادی ، «گزارشهای ابومنصور اصفهانی در سیر السلف و نفحات الانس »، معارف ، دوره ۱۴، ش ۳ (آذر ـ اسفند ۱۳۷۶)؛
(۱۰) عبدالرحمان بن احمد جامی ، نفحات الانس ، چاپ محمود عابدی ، تهران ۱۳۷۰ ش ؛
(۱۱) محمدبن حسین سلمی ، طبقات الصوفیه ، چاپ نورالدین شریبه ، قاهره ۱۳۸۹/۱۹۶۹؛
(۱۲) خلیل بن ایبک صفدی ، کتاب الوافی بالوفیات ، ج ۵، چاپ س . دیدرینغ ، ویسبادن ۱۳۸۹/۱۹۷۰؛
(۱۳) مصلح الدین مهدوی ، تذکره القبور،یا، دانشمندان و بزرگان اصفهان ، اصفهان ۱۳۴۸ ش .
دانشنامه جهان اسلام جلد ۴