ادیب ، شاعر، فقیه و محدث شیعی قرون دهم و یازدهم . در جدِّ حَفص بحرین به دنیا آمد و در همانجا تحصیل کرد و به امامت جمعه و جماعت و منصب قضا رسید؛ اما پس از چندی به شیراز رفت (مدنی ، ص ۵۰۰ ـ۵۰۴؛ یوسف بحرانی ، ص ۱۳۵ـ۱۳۷).
بحرانی ، شیراز را محیط مناسبی برای گسترش علوم و معارف اسلامی ، بویژه فقه و حدیث ، یافت ، و گفته اند نخستین کسی بود که حوزه نشر حدیث را در شیراز سامان بخشید. بتدریج شهرت بحرانی بالاگرفت و دوستداران فقه و حدیث از حجاز و عراق نزد او رفتند، و شیراز مرجع فقه و حدیث و حل وفصل امور شرعی و اجتماعی شد. بحرانی تا واپسین روزهای زندگی خود، از حوزه علمی شیراز و امامت جمعه و جماعت و منصب قضای آنجا پاسداری کرد (حرّعاملی ، ج ۲، ص ۲۲۵ـ۲۲۶؛ سلیمان بحرانی ص ۷۳). او در ۲۱ رمضان ۱۰۲۸ درگذشت و در جوار امامزاده میرسید احمد (شاهچراغ ) فرزند امام موسی کاظم علیه السّلام به خاک سپرده شد.
معاصران بحرانی بسیارند؛ زیرا در عهد صفویه حوزه های علمی پرباری پدید آمده بود و مسلمانان جهان ، بویژه شیعیان ، به مراکز علمی ایران آمد وشد داشتند. بحرانی حدود ۱۰۱۵ـ۱۰۱۶ در اصفهان با شیخ بهاءالدین عاملی (متوفی ۱۰۳۰) دیدار کرد و در ۱۰۱۶ (آقابزرگ طهرانی ، ج ۱، ص ۲۳۸) از او اجازه گرفت (خوانساری ، ج ۶، ص ۷۴ ـ ۷۵، ج ۷، ص ۷۹؛ علی بحرانی ، ص ۸۶). در ۱۰۲۰ فضل بن محمدبن فضل عباسی این اجازه را از روی دستخط بهاءالدین عاملی بازنویسی کرد. همچنین عاملی برپشت کتاب خود، الاثنی عشریّه ، اجازه ای برای بحرانی نوشت که آقابزرگ طهرانی (همانجا) آن را در کتابخانه شخصی سیدصدرالدین عاملی دیده و از آن یاد کرده است . بحرانی نیز در اجازه ای که به سیدمیرفضل اللّه بن سیدمحبّاللّه دستغیب داده از بهاءالدین عاملی و ابن خاتون عاملی (متوفی ۱۰۳۸) به عنوان استادان مجیز خود یاد کرده است (خوانساری ، ج ۶، ص ۷۴ـ ۷۵؛ آقابزرگ طهرانی ، ج ۱، ص ۲۲۸). بحرانی و ابوالبحر جعفربن محمد خطی بحرانی ، ادیب و شاعر، در شعر و ادب با یکدیگر رقابت می کردند و دوستانه به سنجش سروده های هم و مشاعره می پرداختند (مدنی ، ص ۵۳۲؛ خوانساری ، ج ۶، ص ۷۳) درس حدیث بحرانی ، فیض کاشانی (متوفی ۱۰۹۱) را به شیراز کشانید. او درنقل اصول اربعه حدیث شیعی به دوطریق قایل بود: نخست طریق بحرانی ، استاد موثق خود در معارف شرعی ، که از طریق بهاءالدین عاملی نقل می کرد و دیگر به طور مستقیم از بهاءالدین عاملی (مقدمه ، ص ۱۳).
شاگردان
بحرانی در بحرین و شیراز شاگردان بسیاری تربیت کرد که از آن جمله اند:
شیخ محمدبن حسن مقابی ،
شیخ محمدبن علی مقشاعی ،
شیخ زین الدین علی بن سلیمان بحرانی ،
شیخ احمدبن عبدالسلام بحرانی ،
سید عبدالرضا بحرانی ،
لطف اللّه بن جلال الدین شیرازی ،
میرفضل اللّه بن سید محبّاللّه دستغیب حسینی ،
شیخ احمدبن جعفر بحرانی . از این شاگردان ، علاوه بر میرفضل اللّه دستغیب ، شیخ احمد بحرانی نیز از او اجازه دریافت کرد (خوانساری ، ج ۶، ص ۷۵؛ آقابزرگ طهرانی ، همانجا؛ علی بحرانی ، ص ۸۷).
بحرانی شعر نیز می سرود. مدنی (ص ۵۰۰ ـ ۵۰۴) بیش از پنجاه بیت از اشعار او را آورده است . دیوان شعرش را که به بزرگی وصف شده حرّعاملی (ج ۲، ص ۲۲۵ـ۲۲۶) دیده و آقابزرگ طهرانی (ج ۹، قسم ۳، ص ۹۵۰) معرفی کرده است . از دو قصیده رائیّه او نیز یاد کرده اند: یکی در مرثیه امام حسین علیه السّلام که خوانساری (ج ۶، ص ۷۳) و کشمیری (ص ۳۶) مطلع آن را آورده اند و دیگری در قتل خلیفه دوم عمر که قمی (ج ۲، ص ۳۷۱) و کشمیری (همانجا) مطلع آن را نقل کرده اند.
آثار
در منابع موجود نام چند اثر از او ذکر شده که عبارت است از:
تقریظ بر قصیده جعفربن محمد بحرانی ؛
حاشیه اثنی عشریه بهائیّه ؛
حاشیه تهذیب ؛
حاشیه خلاصه الرجال که علی بحرانی (ص ۸۷) آن را به خطّ مؤلف دیده است ؛
حاشیه شرایع الاسلام ؛
حاشیه معالم الدین ؛
سلاسل الحدید فی تقیید اهل التقلید؛
مقدمه واجب ؛
وقف نامه ؛
یوسفیه ،
در اصول عقاید که بحرانی آن را به درخواست و به نام حاج یوسف بن نصراللّه بحرانی نوشته است .
بحرانی فرزندی به نام سید عبدالرؤف داشته که شعر می سروده و مناجاتنامه منظوم او را خوانساری (ج ۶، ص ۷۷) و علی بحرانی (ص ۹۱ـ۹۲) نقل کرده اند.
منابع :
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعه الی تصانیف الشیعه ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۲) سلیمان بن عبداللّه بحرانی ، فهرست آل بابویه و علماءالبحرین ، چاپ احمد حسینی ، قم ۱۴۰۴؛
(۳) علی بن حسن بحرانی ، انوارالبدرین فی تراجم علماء القطیف والاحساء والبحرین ، چاپ محمدعلی محمدرضا طبسی ، نجف ۱۳۷۷، چاپ افست قم ۱۴۰۷؛
(۴) یوسف بن احمد بحرانی ، لؤلؤه البحرین ، چاپ محمدصادق بحرالعلوم ، قم ( بی تا. ) ؛
(۵) محمدبن حسن حرّعاملی ، امل الا´مل ، چاپ احمد حسینی ، نجف ۱۳۸۵/۱۹۶۵؛
(۶) محمدباقربن زین العابدین خوانساری ، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات ، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲؛
(۷) محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی ، کتاب الوافی ، قم ۱۴۰۴؛
(۸) عباس قمی ، فوائد الرضویّه : زندگانی علمای مذهب شیعه ، تهران ۱۳۲۷ ش ؛
(۹) محمدعلی بن صادقعلی کشمیری ، کتاب نجوم السماء فی تراجم العلماء ، قم ۱۳۹۴؛
(۱۰) علی خان بن احمد مدنی ، سلافه العصر فی محاسن الشعراء بکل مصر ، مصر ۱۳۲۴٫
دانشنامه جهان اسلام جلد : ۲