ثناءاللّه ، از علما و عرفای طریقه مجدّدی نقشبندی قرن سیزدهم در شبه قاره هند. وی در پانی پت * به دنیا آمد. تاریخ ولادتش معلوم نیست . نسب پانی پتی به شیخ جلال الدین پانی پتی چشتی صابری (کبیرالاولیاء) و از طریق وی ، با چند واسطه ، به عثمان بن عفّان می رسد، ازینرو عنوان وی را «عثمانی » هم نقل کرده اند. پانی پتی حافظ قرآن و در علوم نقلی و عقلی و کمالات ظاهری و باطنی ، از چهره های برجسته زمان خود بود. فقه و حدیث را نزد شاه ولی الله دهلوی * فراگرفت و در فقه و اصول به درجه اجتهاد رسید.

در جوانی ، ابتدا مرید شیخ الشیوخ محمد عابد سنامی نقشبندی مجدّدی بود. بعد از وفات شیخ محمد عابد، بنابر توصیه وی ، نزد میرزا مظهرجانجانان ( رجوع کنید به مظهر جانجانان * ) رفت و تحت تربیت او به نهایت مقامات طریقه مجدّدی احمدی رسید و جانشین میرزامظهر شد. پانی پتی در ذکر و عبادت و دیانت گامی راسخ داشت و نزد پیر خود چنان منزلتی یافت که میرزا مظهر به او لقب «عَلَم الهدی » داد.

همچنین شاه عبدالعزیز او را به سبب تبحّر در فقه و حدیث ، «بیهقی وقت » می خواند. پانی پتی به صدور فتاوی و حل معضلات و مرافعات مردم مبادرت می کرد، ازینرو او را قاضی نیز خوانده اند (حسنی ، ۱۳۷۸، ج ۷، ص ۱۱۲ـ۱۱۴؛ رحمان علی ، ص ۳۸؛ غلام سرور لاهوری ، ج ۱، ص ۶۸۹ـ۶۹۰). وی در ۱۲۲۵ در پانی پت از دنیا رفت (حسنی ، ۱۳۷۸، ج ۷، ص ۱۱۴؛ رحمان علی ، همانجا)، ولی غلام سرور (ج ۱، ص ۶۹۰) وفات او را در ۱۲۱۶ ذکر کرده است .

پانی پتی در فقه و حدیث و تفسیر و عرفان تألیفاتی دارد، از جمله :

۱) مالابدّمنه در فقه حنفی ، به فارسی ؛

۲) السّیف المسلول در ردّ مذهب شیعه که در ۱۲۶۲/۱۸۵۲ در دهلی چاپ شده است ؛

۳) تفسیر مظهری ، در هفت مجلد، به عربی ، که در آن به فقه و تصوف و قرائت و اعراب توجه شده است ؛

۴) ارشاد الطالبین ، در تصوف ؛

۵) حقوق ( حقیقت ) الاسلام ، به فارسی که در ۱۲۶۰ در لکهنو چاپ شده است ؛

۶) شهاب ثاقب ؛

۷) تذکره الموتی و القبور ، به فارسی که در ۱۳۰۶ در لاهور چاپ شده است ؛

۸) تذکره المعاد ، به فارسی که در ۱۲۸۰ در لکهنو چاپ شده است . مشار (ج ۱، ستون ۸۳۶) مؤلف آن را جلال الدین سیوطی ذکر کرده و ترجمه اش را به پانی پتی نسبت داده است ؛

۹) رساله در اباحت و حرمت سرود ؛

۱۰) رساله در مسأله سماع و وحدت وجود ؛

۱۱) جواهرالقرآن ؛

۱۲) رساله در حرمت متعه ؛

۱۳) وصیت نامه و رسایل و کتب دیگر که بیش از سی عنوان است (منزوی ، ج ۳، ص ۱۲۴۰ـ۱۲۴۱؛ حسنی ، ۱۴۰۳، ص ۱۱۲، ۱۶۶، ۱۹۹، ۲۰۶، ۲۲۲؛ همو، ۱۳۷۸، ج ۷، ص ۱۱۳ـ ۱۱۴؛ د.اردو ، ذیل «ثناءاللّه پانی پتی »).

منابع :

(۱) اردو دائره معارف اسلامیّه ، لاهور ۱۳۸۴ـ۱۴۱۰/ ۱۹۶۴ـ ۱۹۸۹، ذیل «ثناءاللّه پانی پتی » (از م . ن . احسان الهی رانا)؛
(۲) عبدالحی حسنی ، الثقافه الاسلامیه فی الهند ، چاپ ابوالحسن علی حسنی ندوی ، دمشق ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳؛
(۳) همو، نزهه الخواطر و بهجه المسامع والنواظر ، ج ۷، حیدرآباد دکن ۱۳۷۸/۱۹۵۹؛
(۴) رحمان علی ، تذکره علمای هند ، لکهنو ۱۹۱۴؛
(۵) غلام سرور لاهوری ، خزینه الاصفیا ، ج ۱، کانپور ( بی تا. ) ؛
(۶) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران ۱۳۵۲ ش ؛
احمد منزوی ، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان ، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ ۱۳۷۰ ش .

دانشنامه جهان اسلام جلد ۵