واسطی، ابوبکر محمدبن موسی ، مشهور به ابن فرغانی، از مشایخ مشهور صوفیه در قرن چهارم هجری. اصل او را از فرغان دانسته‌اند (سلمی ،ص ۸۸؛ قشیری،ص ۱۴۰) .
از زندگی وی اطلاع چندانی در دست نیست. بنا بر گزارش نخستین تذکره‌های اهل تصوف، ابوبکر واسطی در بغداد، در محضر جنید بغدادی و سپس ابوالحسن نوری، مبانی و اصول تصوف را آموخت (قشیری؛ سلمی، همانجاها؛ درویزه،ص ۱۴۵؛ برتلس، ص۳۰۸) و ظاهراً نزد آنان و دیگر مشایخ صوفی از شهرت و مقام عالی برخوردار بوده است (رجوع کنید به هجویری،ص ۱۹۴).
از واسطی سخنان بلندی دربارۀ حقایق و اصول تصوف باقی مانده است که اشراف او را بر مقامات و احوال صوفی و مبادی و آداب تصوف نشان می‌دهد( سلمی؛ قشیری؛ درویزه،همانجاها). این سخنان، بسیارمورد توجه اهل تصوف و به ویژه نخستین تذکره‌نویسان صوفی قرار گرفته، زیرا تقریباً در تمامی آثار آنان، استناد و ارجاع به گفته¬های وی مشهود است .
برخی از محققان، کلام وی را غامض و عالی و دور از دسترس فهم عوام می‌دانند (رجوع کنید به هجویری،ص ۱۹۵) و معتقدند هیچ‌کس مانند او دربارۀ اصول تصوف سخن نگفته است (قشیری؛ سلمی؛ درویزه، همانجاها). برخی نیز او را صاحب مقامات و کرامات دانسته‌اند (درویزه، همانجا).
از واسطی اثری بر جای نمانده است.در برخی منابع از گونه‌ای تفسیر قرآن به نام تفسیر ابوبکر محمدبن موسی الواسطی الفرغانی یاد شده است که از آن اثری نیست و برتلس (رجوع کنید به ص ۳۰۲) اصولاً انتساب چنین تفسیری را به او رد کرده‌است.
بنابرتذکره‌های معتبراهل تصوف، واسطی در جوانی، زمانی که هنوز مشایخ وی در قید حیات بودند، به خراسان رفت و در مرو اقامت گزید. گفته اند وی در مرو بسیار محبوب بود و ۲۳ سال در آنجا منبر وعظ و تبلیغ داشت (سلمی؛قشیری؛هجویری،همانجاها).
رحلت
وی در سال ۳۲۰ (قشیری؛سلمی؛درویزی،همانجاها)، و به روایتی درسال ۳۰۸، در مرو درگذشت و همانجا به خاک سپرده شد (درویزی، همانجا).
منابع:
(۱) برتلس، یوگنی ادواردویچ، تصوف و ادبیات تصوف، ترجمۀ سیروس ایزدی، تهران ۱۳۵۶؛
(۲) سُلمی، عبدالرحمن ، طبقات الصوفیه، نورالدین سریبه، مصر ۱۴۱۸؛
۳- درویزه، ارشادالمریدین، مصر۱۳۰۳؛
۴- قشیری، عبدالکریم، رساله القشیریه، تصحیح عبدالحلیم محمود،مصر۱۹۶۶؛هجویری،ابوالحسن علی‌بن عثمان الجلّابی،کشف المحجوب، تصحیح ژوکوفسکی، با مقدمۀ قاسم انصاری، تهران ۱۳۷۸ش.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۵