ابوالفضل محمدبن حسن، از عرفاى قرن چهارم. از زندگانى و مراحل تعلیم و تعلم و سیروسلوک وى اطلاعى در دست نیست. همینقدر میدانیم که او در سرخس به دنیا آمده (مدرس تبریزى، ج ۷، ص ۲۳۸) و به گزارش منابع (محمدبن منوّر، ج ۱، ص ۲۶؛ابوروح، ص ۳۹؛جامى، ص۲۹۰) از مریدان ابونصر سرّاج (متوفى ۳۷۸) بوده است.
از حکایتى، که در آن سرخسى، هفتصد تفسیر از آیۀ ۵۴ سورۀ مائده، «یُحِبُّهُم و یُحِبّونَه»، براى ابوسعید ابوالخیر ذکر کرده، تسلط سرخسى بر علوم و معارف قرآنى آشکار می شود (عطار، ص ۸۱۷). میبدى (ج ۵، ص ۲۰۶) حکایتى مبنى بر حضور سرخسى در مجلس سماع آورده است.
اینکه ابوعلى زاهربن احمد فقیه، ابوسعید را به حضور در مجلس صوفیانۀ سرخسى تشویق میکرد (ابوروح، ص ۴۱) و نیز آنچه هجویرى (ص ۲۸۴) از سرخسى نقل کرده است، نشانۀ اعتدال سرخسى در سلوک است، بهنحوى که مخالفت اهل مدرسه را برنمیانگیخت. ابوسعید ابوالخیر* و بابوفله احمدبن على فلى میهنى (متوفى۴۶۰) از شاگردان وى بودند.
ابوسعید با اشراف سرخسى به ریاضت و ذکر میپرداخت و هرگاه مشکل یا سؤالى برایش مطرح میشد از میهنه تا سرخس به دیدار محمدبن حسن میشتافت و پس از وفات سرخسى، هنگام قبض، با زیارت مزارش فتوح و بسط مییافت. بابوفله نیز پس از درگذشت سرخسى، امامت خانقاه سرخس را برعهده گرفت (هجویرى، ص۲۵۰؛محمد بن منوّر، ج ۱، ص ۲۴، ۲۶ـ۲۷، ۳۲، ۴۲، ۵۰ـ۵۳، ۲۲۴، ۳۷۵، ج ۲، ص۶۹۰ تعلیقات شفیعى کدکنى؛ابوروح، ص ۴۴؛عطار، ص ۸۱۶).
رحلت
به نوشتۀ مدرّس تبریزى (ج ۷، ص ۲۳۸ـ۲۳۹)، سرخسى در سال ۴۰۰ در سرخس وفات یافت (قس محمدبن منوّر، ج ۲، ص ۶۷۲، تعلیقات شفیعى کدکنى، که در آن وفات وى در اواخر قرن چهارم ذکر شده است). سرخسى از مریدان خود خواسته بود که وى را در بین خراباتیان و گناهکاران به خاک بسپارند (عطار، ص ۸۱۸).
منابع :
(۱) ابوروح لطفاللّهبن ابیسعد، حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر، تصحیح محمدرضا شفیعى کدکنى، تهران ۱۳۶۶؛
(۲) عبدالرحمان جامى، نفحات الانس، به اهتمام محمود عابدى، تهران ۱۳۷۰؛
(۳) فریدالدین عطار، تذکره الاولیاء، تصحیح محمد استعلامى، تهران ۱۳۷۸؛
(۴) محمدبن منور، اسرار التوحید فى مقامات الشیخ ابیسعید، تصحیح محمدرضا شفیعى کدکنى، تهران ۱۳۶۶؛
(۵) محمدعلى مدرس تبریزى، ریحانه الادب، تهران ۱۳۶۹؛
(۶) ابوالفضل میبدى، کشف الاسرار وعدهالابرار، به اهتمام علیاصغر حکمت، تهران ۱۳۶۱؛
(۷) علیبن عثمان هجویرى، کشفالمحجوب، به اهتمام محمود عابدى، تهران ۱۳۸۳٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۵
