محمد محسن بن على بن محمد رضا بن محسن بن على اکبر بن باقر تهرانى کنیه و لقب او: با عنوان شیخ آقا بزرگ تهرانى شناخته مىشود. بین مردم و در مجامع علمى به« آقا بزرگ» معروف است. اما لقب خانوادگىاش« منزوى» است و این لقب را در سال ۱۳۵۰ قمرى گرفت. خانوادهاش در تهران به« محسنى» مشهور است تا نسبت وى را به جدش حاج محسن برساند خانواده ایشان علم و تجارت را یکجا جمع کرده است.
در سال ۱۲۹۳ هجرى قمرى مطابق ۱۲۵۴ شمسى به دنیا آمد و در تاریخ ۱۳۸۹ قمرى مطابق ۱۳۴۷ شمسى چشم از جهان فرو بست.
تحصیلات ابتدایى و حیات علمى مدرسه نخست او همان خانوادهاش بود و کتابخانه( یا مکتبخانه) محلهاش. در محله« پامنار» حروف الفباء و قرائت قرآن کریم را آموخت و از قرائت بسیارى از کتب فارسى و دیوانهاى اشعارى بهره برد و مجموعهاى از معارف دینى و ارقام هندى را فرا گرفت.
در سال ۱۳۰۳ ه. ق در سن ۱۰ سالگى پدرش مجلس جشنى با حضور علما برپا کرد که در آن شیخ آقا بزرگ لباس روحانیت پوشید و از او خواستند به فراگیرى کتاب جامع المقدمات بپردازد او در مدت ۱۲ سال تحصیل مداوم در مدارس علوم دینى و قرآن دروس ادبیات عرب، خط، قرائت، تجوید، اصول فقه و حساب را نزد صاحبنظران این رشته ها تحصیل کرد.
این اساتید عبارتند از:
- مولى زین العابدین محلّاتى،
- شیخ محمد رضا قارى، شیخ محمد حسین خراسانى،
- شیخ محمد باقر معزّ الدوله،
- میرزا محمود قمى، میرزا محمد تقى گرگانى،
- حاج شیخ على نورى ایلکانى،
- سید عبد الکریم لاهیجى،
- حاج شیخ على نورى،
- میرزا ابراهیم زنجانى
سپس به عراق مهاجرت کرد و به کسب علم نزد استادان حوزه علمیه نجف پرداخت، استادانى که از علماء بزرگ بودند:
- سید بزرگوار امام محمد کاظم یزدى،
- رهبر مصلح مجاهد شیخ محمد کاظم خراسانى،
- محدث بزرگ میرزا حسین نورى.
وى همچنین از محضر تعدادى از علماى اعلام بهره برد از جمله:
- شیخ محمد طه نجف،
- سید مرتضى کشمیرى،
- حاج میرزا حسین میرزا خلیل،
- سید احمد حائرى تهرانى،
- میرزا محمد على چهاردهى،
- میرزا محمد تقى شیرازى رهبر انقلاب بزرگ عراق( ۱۹۲۰)،
- شیخ الشریعه اصفهانى.
سفرها سال ۱۳۱۳ ه ق( ۱۲۷۴ شمسى) با برادرش کربلایى محمد ابراهیم به عراق سفر کرد تا براى زیارت به عتبات مقدسه مشرّف شود. سپس در سال ۱۳۱۴ ه. ق به تهران بازگشت.
پس از اتمام مرحله« سطح» در تهران در سال ۱۳۱۵ عازم عراق گردید و در نجف اشرف رحل اقامت افکند در سال ۹ ال ۹. ق که استادش آخوند خراسانى از دنیا رفت به سامرّا هجرت کرد تا در مجلس درس و بحث شیخ محمد تقى شیرازى حضور یابد. ایشان براى تألیف کتاب عظیمش الذریعه تا سال ۱۳۳۵ ه. ق( ۱۲۹۵ شمسى)- یعنى یک سال قبل از جنگ جهانى اول- در همانجا ماند.
در این سال به کاظمین سفر کرد و مدت دو سال را در آنجا سپرى کرد. سپس بار دیگر به سامرّا بازگشت( در سال ۱۳۳۷ ه. ق) و تا سال ۱۳۵۴ ه. ق در آنجا ماند.
در این سال عازم نجف اشرف گردید و در سال ۱۳۶۰ به ایران بازگشت. در سال ۱۳۶۵ ه. ق به زیارت قبر امام هشتم حضرت على بن موسى الرضا« علیه السلام» نائل آمد. چهارمین و آخرین سفرش در سال ۱۳۸۲ ه. ق( ۱۳۴۱ شمسى) پیش آمد در سال ۱۳۶۴ ه. ق( ۱۳۲۳ شمسى) عازم بیت الله الحرام شد و بار دیگر در سال ۱۳۷۷ ه. ق خانه خدا را زیارت کرد. در سر تا سر جهان اسلام از بیش از شصت کتابخانه بازدید کرد و بسیارى از فهرستهاى دیگر کتابخانهها را نیز خواند.
مشایخ وى در اجازه روایت علماى بزرگى که قبلا تحت عنوان تحصیلات شیخ آقا بزرگ در عراق نام بردیم از جمله کسانى هستند که وى براى روایت از ایشان کسب اجازه کرد. اسامى علماى ذیل را نیز باید به این فهرست افزود:
- محمد على اَّزهَرى مکّى مالکى( رئیس مدرّسان در مسجد الحرام)،
- عبد الوهاب بن عبد الله شافعى( امام جماعت مسجد الحرام)،
- ابراهیم بن احمد حمدى( از علماء مدینه منوره)،
- عبد القادر خطیب طرابلسى( مدرس در حرم شریف)،
- عبد الرحمن علیش حنفى( مدرس دانشگاه الازهر)
از علماء دین و مجتهدان بزرگى که شیخ بدانها اجازه روایت داد مىتوان علماء ذیل را نام برد:
- سید آقا حسین بروجردى،
- سید عبد الحسین شرف الدین،
- سید عبد الهادى شیرازى،
- سید محمد رضا آل یاسین،
- شیخ محمد حسن مظفّر،
- سید هبه الدین شهرستانى،
- سید شهاب الدین مَرعَشى،
- سید محمد صادق بحر العلوم،
- شیخ میرزا محمد على اردوبادى،
- دکتر حسین على محفوظ
آثار مؤلف الف) چاپ شده:
- 1- الذریعه الى تصانیف الشیعه
- ۲- طبقات اعلام الشیعه
- ۳- هدیه الرازى الى المجدد الشیرازى( زندگینامه میرزاى شیرازى)
- 4- حیاه الشیخ الطوسى( زندگینامه شیخ طوسى)
- ۵- مصفّى المقال فی مصنفی علم الرجال( مصنفان علم رجال)
- ۶- توضیح الرشاد فی تاریخ حصر الاجتهاد
- ۷- المشیخه أو الإسناد المصفّى الى آل بیت المصطفى
- ۸- ذیل المشیخه
- ۹- ذیل کشف الظنون ب)
آثار خطى:
- 1- حیاه ثقه الاسلام الکلینى و شأن الکافى( زندگینامه شیخ کلینى و موقعیت کتاب کافى)
- ۲- تفنید قول العوام بقدم الکلام
- ۳- النقد اللطیف فى نفى التحریف من القرآن الشریف( نفى هر گونه تحریف در قرآن)
- ۴- ضیاء المفازات فى طرق مشایخ الاجازات
- ۵- اجازات الروایه و الوراثه فى القرون الاخیره الثلاثه( اجازههاى نقل روایت و وراثت در سه قرن اخیر)
- ۶- البدور الباهره
- 7- وقعه الطف الخالده( واقعه جاودان طف)
- ۸- المجموعه الرجالیه و التاریخیه( مجموعه رجالى و تاریخى)
- ۹- منظومه فى العقائد( منظومهاى در اعتقادات)
- 10- تقریر محاضرات الشیخ الآخوند الخراسانى( تقریر درسهاى آخوند خراسانى)
- ۱۱- تقریر محاضرات الاستاذ شیخ الشریعه الاصفهانى( تقریر درسهاى شیخ الشریعه اصفهانى)
- ۱۲- تلخیص زاد المساکین
- ۱۳- ترجمه« العقیده الاسلامیه»
- ۱۴- تعریف الانام بحقیقه المدنیه و الاسلام( معرفى حقیقت تمدن و اسلام به مردم)
- ۱۵- شجره السبطین
- ۱۶- الظلیله فى انساب بعض البیوتات الجلیله
- ۱۷- نزهه البصر فى فهرست نسمه السحر
- 18- الیاقوت المزدهر فى تلخیص« ریاض الفکر»
- ۱۹- محصول مطلع البدور
- ۲۰- الدر النفیس فى تلخیص رجال التأسیس
- ۲۱- حاشیه على اَّمَل الآمِل
