[زندگى مغربى]
ابو عبد الله شمس الدين محمد بن عز الدين بن عادل يوسف البزازينى تبريزى مشهور به مغربى ملقب به محمد شيرين يا ملا محمد شيرين كه قدوة العارفين و زبدةالواصلينش ياد كرده اند به قول رضا قلى خان هدايت از صوفيه با تمكين و راهروى پرشور و موحدى مشهور بشمار است كه مذهبش وحدت وجود و مشربش لذت شهود بود و به علوم ظاهرى و باطنى عالم بود، وصيت فضائلش مغرب و مشرق را فرا گرفته مولد و منشأاش انبند يا امند يا اممند از قراء رودقات تبريز است و امند (به فتح اول و ميم مشدد و سكون نون) نيز هنوز در اصطلاح مردم بكار مى رود. فهلويات مغربى به زبان آذرى كه در نسخه هاى كهن ديوان وى آمده نشانهايست كه او از كودكى در تبريز بوده و با زبان محلى آشنائى ديرينه داشته كه به خوبى توانسته است بدان زبان و لهجه ترانه سرايد، باين ترتيب تبريزى بودنش مسلم مى گردد
خانه شمس مغربى بنا به گفته خواجه عبد الرحيم خلوتى كه مريد شمس بوده در محله اتكو حوالى مسجد جامع تبريز بوده و چون مريد مذكور از مغربى توبه گرفته و در توبه شوق تا منزل مولانا غلطان آمده 5*روايت او نشان مىدهد كه مغربى لا اقل در يك دوره از عمر خويش در اينجا (تبريز) بسر برده است.
اوايل حيات مغربى كه مصادف با اواخر حكومت ايلخانان (736- 756) بوده آذربايجان ميدان جنگ بين دو سلسله امراى ايلكانى با آل جلاير و چوپانيان گرديد، در سال 787 تغتمش خان رئيس ايل- التون از دو ذهبى و پادشاه دشت قبچاق به آذربايجان لشكر كشيد و شهرهاى آن سرزمين بخصوص تبريز را غارت كرد. تيمور، آذربايجان و رى و ماوراء رود ارس و آسياى صغير را به پسر خود ميران شاه بخشيد و تبريز پايتخت او شد چون ميران شاه ديوانه شد تيمور به آذربايجان آمد و ميرزا عمر پسر او را به جاى وى نشانيد پس از آن آذربايجان بدست پادشاهان تركمانىنژاد قراقويونلو (810- 872) و آققويونلو (872- 908) افتاد ادوارد براون در ضمن بررسى نظريه ريو درباره اختلاف كمال خجندى و مغربى بدين نكته اشاره مى كند چون شيخ كمال نزد ميران شاه تيمور بيشتر از مولانا مغربى تقربى داشته ممكن است مناسباتشان تيره شده باشد. اشاره مؤلف روضات الجنان درباره تقاضاى مردم تبريز از مغربى در دفع شر ميرزا ابو بكر ولد ميرزا ميران شاه بن امير تيمور گوركان كه از سپاه قرايوسف شكست خورده بود و قصد قتل عام مردم تبريز را داشت نيز زمان حيات مغربى را روشن مى سازد.
مؤلف روضات الجنان درباره تغيير حال مغربى حكايتى دارد كه روزى در تبريز به طلب مشغول بود در ميدانى شخصى اين بيت مولانا جلال الدين عبد الحميد عتيقى را مى خواند كه.
چنين معشوقه اى در شهر و آنگه ديدنش ممكن
هرآنك از پاى بنشيند به غايت بى بصر باشد
از شنيدن اين شعر حالش دگرگون مى شود درد طلب دامنگيرش مى گردد و سر در عالم نهاده به خدمت بسيارى از اكابر مىرسد و با آنها نسبتى برقرار مى كند.
در دو غزل نيز نشانه هائى ديگرى از دگرگونى وى يافت مى شود غزل اول درباره كردى است به مطلع زير(493)
اين كرد پريچهره ندانم كه چه كرده است
كز جمله خوبان جهان گوى ببرده است
و در غزل ديگر نيز دخالتى از دگرگونى وى ديده مى شود.
به مطلع زير890
شاه بتان ماهرخان عرب رسيد
با قامت چو نخل و لب چون رطب رسيد
سفر
جامى در نفحات الانس گويد كه مغربى در بعضى سياحات به ديار مغرب رسيده است و از آنجا از دست يكى از مشايخ كه نسبت وى به شيخ بزرگوار محيى الدين عربى رسيده خرقه پوشيده است بنا به گفته ياقوت در معجم البلدان مغرب به تمام منطقه شمال افريقا و نيز آندلس اطلاق مى شد و لا بد مى بايد مغربى به قسمتى از ديار مذكور در فوق مسافرت كرده باشد معهذا از ديوان وى و از رسالاتش اطلاعات دقيق و صريحى دراينباره بدست نمىآيد و ممكن است اين مسافرت را از روى تخلص وى كه مغربى است بر ساخته باشند.
مؤلف آنند راج در باب مغربى اشارهاى دارد كه مغربى نام رومى معروف كه در شهر سار هم تشريف آورده بود، چند روز بر سر حوض منوگهر (مينوگهر) ساكن و متوطن بود و اكثر اوقات بندگى حضرت مخدوم شرف الدين قدس اللّه سره الغزير براى ملاقات او مى آمدند و تذكره علم و توحيد مى كردند و طرفين فايده ها مى گرفتند و يك مكتوب مخدوم كه بجانب شيخ مغربى نوشته اند و در مكتوبات يكصد و پنجاهم است و بزرگى شيخ مغربى از آنجا معلوم خواهد شد و رساله جام جهاننما و ديوان اشعار ايشان مشهور است.
اگر تو طالب سر ولايتى بطلب
ز مغربى كه درين روزگار پيدا شد
و باز به ولايت بهار مسافر شد)
مغربى در اشعارش بكرات از درياى محيط و قلزم و عمان و امواج آنها ياد كرده است و اگر بتوان تخيلات شاعرانه وى را مبتنى بر تجربيات وى قرار داد با توجه به قول جامى و مؤلف آنند راج به مغرب و مشرق بايد مسافرت كرده باشد. اشعار ذيل نمونهايست از سخنان وى كه در آنها اشارت به دريا و محيط و عمان رفته است:
505
تا مگر موجى كشد بازم ز ساحل در محيط
هر زمان صد موج چون درياى عمانم فرست
818
ز اشك عاشقان او به گيتى
در و درياى عمان آفريدند
546
هر آنچه مغربى از كائنات حاصل كرد
بكرد بحر محيطش به زمان تاراج
544
ازين محيط كه عالم به جنب اوست سراب
مراست عذب فراست تراست ملح اجاج
1227
مغربى از بحر و ساحل پيش از اين چيزى مگوى
ز آنكه دائم قلزم و عمان او باشد دلم
درباره جهانگردى و بى ترسى از دريا گويد:
648
آنكه او معتقد جان و دل مغربى است
مغربى در طلبش گرد جهان مىگردد
668
چون مغربى آنكس كو، پرورده اين بحر است
از بحر نينديشد و ز موج نپرهيزد
در ايران مغربى به سلطانيه و گيلان نيز رفته است مؤلف روضات الجنان از مولانا محمد نور الدين عبد الرحيم البزازى چنين نقل مى كنند كه در 27 شوال 795 از شمس مغربى در شهر سلطانيه توبه و در 27 ذىقعده 803 در فومن گيلان تلقين گرفته است
محمد على تربيت در كتاب دانشمندان آذربايجان درباره يكى از آثار مغربى به نام درر الفريد كه نسخه خطى آن را در اختيار داشته اند،گويد كه اين كتاب را بزبان فارسى در گيلان تأليف كرده است.
مغربى در تبريز مجلس درس داشته و بمقام ارشاد رسيده بود، مردم نيز بوى اعتقاد خاصى داشتند چنانكه در واقعه مرض طاعون و حمله ميرزا ابو بكر ميران شاه كه ذكر آن خواهد آمد. مردم بوى پناه مى برند و استمداد مىطلبند تا دفع شر ميران شاه كند، با اشارات ديگرى كه مؤلف روضات آورده است حضور مغربى در مجالس تبريز با صلوات پيشباز مى شد، چنانكه گويد روزى مولانا محمد مغربى قدس سره به مجلس تشريف آورند. اهل مجلس از وضيع و شريف سرور حضور دست داد، صلوات گويان استقبال نمودند و اظهار كمال و اخلاص و جانسپارى كردند هر چند فرستادن صلوات هنگام ورود تازهواردان در مجامع در واقع بهانهاى بوده است براى تجديد ارادت و اخلاص به پيغمبر و آل او و ليكن مخصوصا نسبت به اشخاص موجه و محترم انجام مى شده است.
مرشدان
مؤلف روضات الجنان نسبت سلسله توبه و تلقين و خرقه و انابت و ارادت حضرت ايشان را از خط شريف مخدومى ادام اللّه هدايته را بدين نهج آورده است.
فقد اخذ المرشد الكامل، العارف المحققين محمد بن عز الدين بن عادل بن يوسف التبريزى المعروف به شيرين ادام اللّه بركته العلم و التلقين من الشيخ بهاء الدين همدانى و هو من الشيخ ضياء الدين و هو من عز الدين الطاوسى و هو من الشيخ سعد الدين الحموى و هو من الشيخ نجم الدين كبرى و هو من الشيخ نجم الدين احمد كبرى و هو من الشيخ عمار ياسر البدليسى و هو من الشيخ ابو النجيب عبد القاهر سهروردى و هو من الشيخ احمد الغزالى و هو من الشيخ ابى بكر النساج الطوسى و هو من الشيخ ابى عثمان المغربى و هو من الشيخ جنيد بغدادى و هو منالشيخ سرى السقطى و هو من الشيخ معروف الكرخى و هو عن الامام الهمام على الرضا و هو عن ابيه محمد الباقر محمد بن عبد اللّه (ص)و كذلك اخذ الشيخ محمد المعروف به شيرين من الشيخ سعد الدين و هو من ابيه محمود الزعفرانى و هو من على بن ابى بكر سيواسى و هو من الشيخ صدر الدين قونيوى و هو من الشيخ محى الدين العربى و ايضا من الشيخ اوحد الدين حامد كرمانى و هو من الشيخ ركن الدين السجاسى و هو من الشيخ قطب الدين احمد الابهرى و هو من ابى النجيب سهروردى.
و كذلك اخذ شيخ المذكور من الشيخ اسماعيل علاء الدوله سمنانى و هو من الشيخ نور الدين عبد الرحمن الاسفراينى المشهور ببغداد و هو من الشيخ جمال الدين احمد جوزقانى. من الشيخ شهاب الدين سهروردى
به طورىكه ملاحظه مى شود يك طريقه انتساب او از طريق سعد الدين حموى به شيخ نجم الدين كبرى مى رسد طريقه ديگر از طريق صدر الدين قونوى به شيخ محى الدين عربى و همچنين از طريق اوحد الدين كرمانى به ابو النجيب سهروردى مى رسد چنانكه طريقه ديگرى هم دارد كه از طريق سيسى به شيخ الشهاب الدين سهروردى مى رسد. به طورىكه غالبا ديده شده است بعضى مشايخ غير از خرقه ارادت كه از يك شيخ و يك طريقه مى گيرند از مشايخ ديگر هم خرقه تبرك دريافت مى كنند.
چنانكه ملاحظه شد سلسله مشايخ مغربى در يك روايت به شيخ شهاب سهروردى مىپيوندد و همين پيوند جامى را بر آن داشته است كه او را از پيروان طريقه سهرورديه بشناسد و درصورتىكه ارتباط او با سعد الدين حموى و علاء الدين انتساب او را بطريقه كبرويه نيز قابل توجه مى دارد و بهمين جهت مسئله شيخيه او قابل تأمل است اما با كثرت رواج مكتب سهرورديه در عراق و شام و آذربايجان درين دوره احتمال دارد كه خرقه اصلى وى سهروردى بوده است و آنچه از كبرويه و قونويه داشته است خرقه تبرك بوده باشد.
سيسى و مغربى
مغربى از مريدان معروف سيسى بود، شيخ زين الدين خوافى سيد قاسم انوار پير محمد گيلانى و پير شيخى و حاج محمد عصار و شيخ كمال خجندى همه به سيسى ارادت مى ورزيدند و با شمس مغربى صحبت مى داشتند.
مؤلف روضات گويد بجز اين عده كه ذكر شد، مولانا ضياء الدين نيزارى تبريزى، خواجه خواند، خواجه كيى و خواجه پير شيخ عابدى و برادر وى خواجه مشايخ و خواجه ابراهيم كججى و مولانا محى الدين و كريم الدين مياوانى و مولانا ظهير الدين و پير محمود كلهبان و خواجه نصر الله و پير تاج تولمى از ياران شيخ مغربى بوده اند.
از اشارات مؤلف روضات درباره مجد الدين اسماعيل سيسى يا سيزى و شمس مغربى پيداست كه سيسى با پدر مغربى آشنا بوده است و از حكايتى كه درباره احمد شاه كججى راجع به قطب بوى نقل مى كند چنين بر مىآيد كه ميان مغربى و سيسى ارادتى سابق بوده است، اينكه شمس مغربى به اشارت سيسى به چله نشينى مى پردازد اما قبل از پايان آن با ارسال غزلى به مطلع ذيل.
ما مهر تو ديديم وز ذرات گذشتيم
1320 از جمله صفات از پى آن ذات گذشتيم
سيسى را وقت خوش مى شود و استحسان مى كند و مغربى را از خدمت چله نشستن معاف مى دارد نشان مى دهد كه سيسى در زندگى مغربى تأثير بسزائى داشته است معهذا اين داستان بى شباهت به روايت مشابهى كه درباره فخر الدين عراقى نقل كرده اند نيست و ممكن است از روى آن حكايت آن را بر ساخته باشند.
چنانكه جامى در نفحات الانس گويد مغربى مريد شيخ اسماعيل سيسى است كه وى از اصحاب نور الدين عبد الرحمن اسفراينى است
و در روايتهائى كه مؤلف روضات بدان اشاره مى كند نسبت ارادت او از سيسى به شيخ علاء الدوله سمنانى و آنگاه از طريق عبد الرحمن اسفراينى به شيخ شهاب سهروردى مى رسد و ظاهرا بهمين سبب انتساب به ابو النجيب سهروردى يافته است كه جامى او را از پيروان طريقه سهرورديه بشمار آورده است معهذا سهرورديه بمعنى اخص پيروان شيخ شهاب الدين سهروردىاند و شيخ علاء الدوله سمنانى هم ظاهرا طريقه كبرويه دارد نه سهرورديه.
از مريدان معروف سيسى كه با مغربى صحبت مى داشته يكى كمال خجندى است. مؤلف حبيب السير درباره كمال گويد در بازگشت از سفر مكه به تبريز اقامت مى كند و مورد توجه سلطان حسين بن سلطان اويس (784- 776 ه) قرار مى گيرد و سلطان باغى در وليانكوه بوى مى بخشد و كمال آنجا را خانقاه مى سازد ميرزا ميران شاه نسبت به شيخ كمال ارادتى داشته است.
روزى مولانا مغربى با محمد مشرقى و محمد عصار و محمد خيالى در صحبت شيخ مى روند و شيخ مشغول طبخ بود و غزلى سروده بود به مطلع ذيل
چشم اگر اين است و ابرو اين و ناز و شيوه اين
الوداع اى زهد و تقوى الفراق اى عقل دين
مغربى به كمال مى گويد. مولانا بزرگ است چرا بايد شعرى گفت كه جز معنى مجازى محملى نداشته باشد كمال آنها را برمز صوفيانه بيان مى كند كه چشم به لسان اشارت عين و ابرو عبارت از حاجب است كه اشاره به صفات است و مغربى ازين طرز تعبير كمال خدمت مى كند و انصاف مى دهد.
از قول مؤلف حبيب السير كه شيخ كمال نزد ميران شاه پسر تيمور تقرب داشته است و از روايت مؤلف روضات درباره تقاضا و استمدادى كه مردم تبريز از مغربى در دفع بلاى ميرزا ابو بكر ولد ميرزا ميران شاه بن تيمور كرده اند و استنباط ريو 5* نويسنده فهرست موزه بريتانيا دراين مورد تأييد مى گردد كه مى گويند مناسبات اين دو شاعر چندان خالصانه و باصفا نبوده است، كمال نزد ميران شاه تقرب دارد و مغربى در دفع شر پسر ميران شاه قربانى مى دهد، هر چند كه ادوارد براون اين شبهه را براى دو تن اهل صفا بعيد مى داند
از ياران ديگر او در سير و سلوك از عرفاى زير نام بردهاند شيخ بهاء الدين همدانى و شيخ سعد الدين فرزند محمود زعفرانى و شيخ عبد القادر نخجوانى و شيخ شرف الدين منيرى كه در شهر سار كنار حوض منوگهر با مغربى مباحثه داشته است.
شاگردان مغربى
مغربى در تبريز به ارشاد مشغول بود و مجلس درس داشت احمد بن موسى الرشتى الاستادى در مقدمه شرح چام جهاننما گويد كه «اين فقير» دو نوبت نزد مصنف (مغربى) عليه الرحمه آن را به قرائت خوانده ام و بر مشكلات وقوف يافته و بر حضور حواشى نوشته و اجازتنامه بخط مبارك خود داده است در كرة اخرى در سنه خمسين و ثمانمائه گذار باز بشهر تبريز افتاد و به مدرسه نزول شد و جمعى از مريدان مولانا مرحوم بودنداحمد بن موسى رشتى از مريد ديگر شمس بنام مى برد بنام كمال الدين يوسف معروف به ميرشكى كه از مريدان مغربى بوده و به تقاضاى وى، موسى رشتى جام جهاننما را در تبريز شرح كرده است.
از مريدان ديگر مغربى كه در سفر و حضر ملازم وى بوده و به مغربى ارادت خاص داشته است خواجه عبد الرحيم خلوتى بود و در 795 بيست هفتم شوال در سلطانيه توبه گرفته و در 27 ذىقعده سال 803 در گيلان تلقين يافته است.
شيخ عبد اللّه شطارى مؤسس طريقه شطاريان در هند از جمله خلفا و جانشينان مغربى است كه از دست وى خرقه پوشيده و شطارى لقب گرفته شهرت شطاريه در قرن 8 و 9 ه در هندوستان بوده و بعضى سخنان او يادآور گفته هاى حلاج و بايزيدست و اين طريقه در سوماتره و جاوه نيز پيروان دارد و استاد زرينكوب مى نويسد تأثير وجود مشايخ شطاريه و نقشبنديه در نشر و بسط اسلام بين هندوان و اقوام مالزى بمراتب بيش از تأثيرى بود كه غازيان و مجاهدان سابق درين مورد داشته اند.
مولانا شمس الدين محمد اقطابى مشرقى تبريزى، مولانا عوض شاه نامى از مريدان شمس مغربى بوده اند چنانكه مولانا عوض شاه نامى گويد روزى به خدمت مغربى آمدم گفتند امروزى با تو سيرى كنم .
مؤلف سفينه خوشگوى صائب را از اعقاب شمس مغربى مى داند ميرزا محمد على صائب تبريزى اصفهانى بنا بقولى جد و بقول ديگر جد و پدرش ميرزا عبد الرحيم هر دو در عداد جمعى كثير از تجار ثروتمندان بامر شاه عباس كبير از تبريز كوچ كرده اند و در محله نوبنياد اصفهان بنام عباس آباد اقامت يافتند، از طرفى عمش بنام شمس الدين تبريزى معروف به شيرين قلم و ملقب به شمس ثانى است كه از مشاهير اهل صفا و اساتيد خط بوده و بعيد نيست كه صائب رسم الخط مخصوص به خود را از او ياد گرفته باشد.
در ديوان صائب اشارهاى مبنى بر خويشاوندى وى با شمس مغربى نيست و شايد لقب عم او سخن خوشگوى را تأييد كند و شمس ثانى با شمس مغربى خويشاوندى داشته باشند.
مغربى فرزندى داشته بنام عبد الحى كه در سال 825 در اوايل سلطنت اسكندر ولد قرايوسف درگذشته و قبرش در كنار قبر مولانا محمد مغربى است.
تخلص مغربى
جامى و تذكره نويسان ديگر معتقدند كه مغربى تخلص خود را به دليل مسافرت به مغرب و خرقه گرفتن از مريدان محى الدين عربى انتخاب كرده از طرف ديگر يكى از مريدانش بنام ابو محمد نور الدين عبد الرحيم درباره وى مى گويد
تبريزى موطنا، مغربى مذهبا
در مقدمه ديوان پس از ذكر علل توجه به شعر گويد (كه گاهى از براى تفريح كربت و دفع هموم غربت غزلى چند طربافزاى گفته شدى .. تا آينه وحدتنماى هر موحدى و معروفنماى هر عارفى و محبوبنماى هر محبى گردد و مرشد هر مستر شدى و مرآت هر بالغ و رشيدى آيد پس ناظم اين نوع شعر با ناظران صادق و صادقان ناظر همان مى گويد كه ناظم ترجمان الاشواق گفته.
كلما أذكره من طلل
او ربوع او مغان كلما
مغربى با توجه به سخن محى الدين در ترجمان الاشواق در تبين عشق، موافق مشرب عرفانى مغرب از جمله ابن عربى آندلسى تخلص مغربى را براى خود برگزيده است و اين نكته گفتار جامى را تأييد مى كند.
عنوان مغرب
شيخ محمد لاهيجى در شرح گلشن راز درباره جابلقا و جابلسا و مشرق و مغرب گويد آنكه شهر جابلقا شهريست در غايت بزرگى در مشرق و جابلسا نيز شهريست به غايت بزرگى در مغرب در مقابل جابلسا و ارباب تاويل در اين باب سخنان بسيار گفته اند و آنچه بر خاطر اين فقير قرار گفته بى تقليد غيرى بطريق اشاره دو چيز است يكى آنكه جابلقا عالم مثالى است كه در جانب مشرق ارواح كه برزخ است ميان غيب و شهادت و مشتمل است بر صور عالم پس هرآينه شهرى باشد در غايت بزرگى و جابلسا عالم مثال و عالم برزخ است كه ارواح بعد ازمفارقت نشاء دنيويه در آنجا باشند و صور جميع اعمال و اخلاق و افعال حسنه و سيئه كه دنيا كسب كردهاند چنانچه در احاديث و آيات وارد است در آنجا باشند و اين برزخ در جانب مغرب اجسام واقع است … در معنى دوم آنكه شهر جابلقا مرتبه الهيه كه مجمع البحرين وجوب و امكان است باشد كه صور اعيان جميع اشياء از مراتب كليه و جزويه و لطائف و كثايف و اعمال و افعال و حركات و سكنات در اوست و محيط است بما كان و ما يكون و در مشرق است زيرا كه درياى مرتبه ذات است و فاصله بين همانست و شموس و اقمار نجوم اسماء و صفات و اعيان از مشرق ذات طلوع نموده و تابان گشتهاند و شهر جابلسا نشاء انسانى است كه مجلاى جميع حقايق اسماء الهيه و حقايق كونيه است هرچه از مشرق ذات طلوع كرده در مغرب تعين انسانى غروب نموده و در صورت او مخفى گشته است.
با مغربى مغارب اسرار گشته ايم
بى مغربى مشارق انوار گشته ايم
و عالم الوهيت نسبت با عالم ربوبيت مشرقى است كه فيض از او بعالم ربوبيت مىرسد و عالم ربوبيت نسبت با برزخ مثالى مشرقى است و هر فردى از افراد و هر مرتبه از مراتب مشرقى است كه آفتاب اسمى از اسماء الهيه از او طالع شده و باعتبار ديگر مغربى است كه در تعين او نور آن اسم مختفى گشته است و دل انسانى بحسب جامعيت مظهريت صد مشرق و صد هزار مشرق بيش دارد كه تمامت نجوم اسماء الهى از آن مشارق تابان مىشوند و باز در مقابل هر يكى مغربى است و عجائب و غرائب دل انسانى را غير از سالكانى كه اهل تصفيه اند مشاهده نمى تواند كرد
در اينكه وجه تخلص مغربى چيست قول مربوط به سفر وى به مغرب و همچنين قول مربوط به پيروى وى از طريقه محيى الدين عربى محتملتر بنظر مى آيد.
آثار مغربى
مؤلف روضات درباره مغربى و آثارش گويد: وى عالم بوده به علوم ظاهرى و باطنى و مصنفات شريف و اشعار لطيف وى حرز جان و تعويذ روان عارفان مثل اسرار الفاتحة، رساله جام جهاننما، درر الفريد و نزهته الساسانيه و غيرهم و ديوان اشعار آبدار آن بزرگوار كالشمس فى وسط النهار ظاهر و باهر است تذكره نويسان بعد نيز فقط از آثار فوق نام برده اند و بدينگونه غير از آثار منثور ديوان اشعارى دارد كه علاوه بر غزليات متضمن چند قطعه مثنوى نيز هست از جمله دو قسمت از مثنوى وى در ديوان آمده 18 بيت در مقدمه كه با اين بيت شروع مىشود.
پس ار بينى در اين ديوان اشعار
خرابات و خراباتى و خمار
و ابياتى نيز در ميان غزلها آمده:
سر بخرابات مغان درنهم
در قدم پير مغان سر نهم
در قدم پير مغان مىكشم
وز كف او جام پياپى كشم
چون بخورم باده شوم مست از او
نيست شوم باز شوم هست از او
آثار منثور:
الف- رساله مرآة العارفين در تفسير سوره فاتحه كه ظاهرا همان رساله اسرار الفاتحة است به عربى، اين رساله را در مجموعه شماره 1453 در كتابخانه راغب پاشاى تركيه در برگهاى 80 تا 286 نشان يافته ام در بعضى نسخ آن را بنام محيى الدين و شيخ نصر الدين عبد الكريم جبلى منسوب داشته اند اين رساله را مدتها است وسيله كتابخانه مركزى از تركيه تقاضا كرده ام تاكنون نرسيده
ب- رساله درر الفريد به فارسى كه مغربى آن را در گيلان نوشته است اين رساله ضميمه ديوان مغربى در كتابخانه سعيد نفيسى كه درفهرست كتابهاى ايشان به شماره 8732 در كتابخانه مركزى ثبت شده است موجود بوده (در 7 صفحه) آقاى دكتر يار شاطر در كتاب شعر فارسى در عهد شاهرخ از آن ياد كرده اند به طورى كه اظهار مى داشتند اين نسخه را ديده و از آن استفاده كرده اند متاسفانه نشانهاى از اين رساله نيافتم محمد على تربيت در كتاب دانشمندان آذربايجان از مشخصات دقيق اين رساله سخن گفته اند و حتما آن را در اختيار داشته اند، تحقيقاتى كه بعمل آوردم اين نسخه نيز نه در دست فاميل مرحوم تربيت مانده و نه در كتابخانه ملك كه خريدار كتابهاى كتابخانه تربيت بوده است. مرحوم تربيت نوشته اند. رساله درر الفريد مشتمل بر سه اصل توحيد و افعال و صفات خدا بزبان فارسى است در گيلان تأليف شده و با جمله سُبْحانَ رَبِّكَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا يَصِفُونَ شروع مى شود
ج- جام جهاننما- اين رساله فارسى در 9 صفحه بانضمام يك دايره است. مغربى در مقدمه سبب تاليف رساله را چنين بيان كرده است. كه طايفه دوستان كه طايفه دوستان كه طالب علم توحيد بودند و محب قدم تحقيق و تجريد و از الفاظ ائمه ايشان را برد اليقين حاصل نمى شد … از اين فقير التماس كردند كه رسالهاى كه جامع كليات علم توحيد و مراتب وجود باشد بساز و از براى هر مرتبه دايرهاى بپرد از التماس ايشان را اجابت كردم … و رساله را نام جام جهاننماى كردم و اين رساله مشتمل است بر دو قوس و خطى كه بين القوسين برزخ است.
احمد بن موسى رشتى استادى كه دو نوبت نزد مغربى جام جهاننما را خوانده و بر مشكلات آن وقوف يافته و بر حضور حواشى نوشته و اجازهنامه بخط مغربى داشته است. شرحى مفصل بر جام جهاننما دارد.
درباره رساله جام جهاننما گويد: رساله را مصنف عليهالرحمه سه اسم نهاده اول كليات علم توحيد دوم مراتب وجود سيم جام جهاننماى و مصنف اين كتاب مولانا محمد شيرين است عليهالرحمه و اين كتاب راز شرح قصيده فارضيه انتخاب كرده است الحق يد بيضا نموده است*احمد موسى رشتى در شرح جام جهاننما گويد كه جام جهاننماى وجود مضاف است كه حقيقت انسانى مىگويند هرگاه كه اكمل مشاهده كند از بالا و كامل از زير مشاهده مىكنند باين واسطه آينه بهر دو وجه حقيقت انسان است كه برزخ است ميان حق و عبد و از هر دو وجه شيخ فريد الدين عطار قدس سره بيتى گفته است.
جام جهاننماى من روى طربفزاى توست
گرچه حقيقت من است روى جهاننماى او
صرفنظر از معنى اصطلاحى جام جهاننما كه شعرا نيز درباره آن تغييراتى دارند چون حافظ كه جام جهاننما را به مثابه قلب عارف يا جنبه جامعيت انسان كامل بكار برده اند شايد مغربى نام رساله را با الهام از اشعار عطار يا حافظ جام جهاننما گذاشته باشد نمونه هاى اصطلاحى جام جهاننما را نيز در اشعار ذيل آورده است.
مرا نگر كه به من ظاهر است جمله جهان
چرا كه مظهر جام جهاننماى توام
ما جهاننماى ذاتيم
ما مظهر جمله صفاتيم
قديمترين نسخه خطى جام جهاننما در مجموعه ف 129 اياصوفيه شماره 4795 در 6 برگ از صفحه 290 تا 296 در روز 5 شنبه محرم سال 827 نوشته شده و نسخه عكسى آن براى اصلاح مورد استفاده قرار گرفته است.
رساله جام جهاننما مورد توجه شارحان قرار گرفته است و و شروح متعددى بر آن نوشته اند از اين قرار.
1- شرح احمد بن موسى رشتى استادى كه به خواهش يكى از مريدان مغربى به نام كمال الدين يوسف ميرشكى نوشته است شارح در ديباچه مىگويد كه در سال 720 به تبريز رفته و در مدرسه شيخيه مانده و رساله جام جهاننما تدريس مىكرده بار ديگر در سال 850 به تبريز آمده و بنا به خواهش كمال الدين يوسف ميرشكى به يادگار وى شرحى بر آن كتاب از روى نسخهاى كه مغربى به او اجازت تدريسداده بود آغاز كرده و آن را در بادكوبه به انجام رسانده است ميكروفيلم اين شرح در كتابخانه مركزى در مجموعه ف 2261 آمده است.
2- شرح جام جهاننما از سلطان وجيه الدين علوى است كه در سال 906 نوشته شده است كه متن با علامت م و شرح با علامت «ش» مشخص شده است ميكروفيلم اين نسخه ضمن مجموعه 754 پاريس 143 در كتابخانه مركزى دانشگاه موجود است.
3- مدام جانفزا در شرح جام جهاننما تاليف نعمت اللّه در 21 شعبان 864. ه
4- فايده فى شرح جام جهاننما و بندى از روضته الرياحين در مجموعه ف 769 پاريس 80 در كتابخانه مركزى دانشگاه موجود است و روضته الرياحين در سيرت شيخ احمد جام ژنده پيل از درويش على بوزجانى است در سه مقصد با يك مقدمه در چهار فصل.
5- شرح جام جهاننما، شرح از خواجه بندهنواز يا خواجه صدر الدين محمد گيسو دراز فرزند يوسف حسينى دهلوى عارف چشتى (720- 825) به شماره 11495 فهرست پاكستان انجمن شرقى اردو و تاريخ كتابت آن ذكر نشده و در مجموعه 769 كتابخانه مركزى دانشگاه تهران موجود است.
6- در فهرست رضوى (4: 768- و 96) از حل جام جهاننما كه در محرم 840 بنام بابر خان آغاز شده است نيز ياد گرديده است.
[ديوان اشعار مغربى]
ديوان اشعار مغربى كه مجموعهاى است از اشعار عربى و غزليات فارسى و ترجيعبند و مثنوى و رباعيات و تعدادى فهلويات به زبان آذرى.
ديوان اشعار با مقدمهاى منثور به قلم مغربى آغاز مىشود و در اين مقدمه شاعر هدف خود را از سرودن اشعار چنين بيان مىكند كه گاهى از براى تفريج كربت و دفع هموم غربت غزلى چند طربافزاى شادىبخش غم فرساى گفته شدى … بعد از ابياتى چند به عربى از اشعار محيى الدين به عنوان ناظم ترجمان الاشواق ذكر مى كند و از مثنوى رمزى خويش در توجيه چشم و خط و خال و ابرو ياد مى كند تاخواننده گمراه نگردد.
فرومگذار چيزى از دقايق
كه تا باشى ز اصحاب حقايق
و چون زبان عربى را بخصوصيته باهل الجنة و نبينا محمد (ص) برتر مىشمرد در ترتيب ديوان، اشعار عربى را مقدم مىآورد و بعد اشعارى را كه به زبان مليح فارسى است ذكر مىكند.
مجموعا 223 بيت عربى و 200 غزل فارسى و بيست و دو بيت مثنوى و سه ترجيعبند به ترتيب در 10- 13 7 دربند با ترجيعات زير دارد.
1-
كه جز او نيست در سراى وجود
به حقيقت كس دگر موجود
2-
گنجى كه طلسم اوست عالم
ذاتى كه صفات اوست آدم
3-
ما توبه زهد را شكستيم
با مغبچه روبرو نشستيم
35 رباعى و 14 ترانه و يك غزل به زبان آذرى است.
سماع مغربى
در اشعار مغربى اشاراتى به اصطلاحات موسيقى كه در مجالس سماع رايج بود ديده مى شود، از اين نشانه ها و اشارات شايد بتوان چنين استنباط كرد كه مغربى با مجالس سماع آشنائى داشته است و بقول ادوارد براون نتهاى موسيقى سماع را مى شناخته است 1* معهذا در رساله جام جهاننما و تذكره هاى معاصرش اشارهاى به شركت وى در مجالس سماع درويشان ديده نمى شود، البته مغربى خود را مست و خراب مى داند و از نغمه روز الست و قول كن، در سماع است با وجودى كه خود را از سماع ظاهرى بى نياز مى داند از اصطلاحات آن سخن مى گويد
از اشعارش پيداست كه آلات موسيقى را چون چنگ و دف و نى را مى شناخته است و اين همه شايد نشانه اين باشد كه وى مجالس سماع را ديده و در آن شركت كرده است معهذا تحقيق قول او در بابسماع بستگى دارد به تحقيق در اينكه مغربى در اصل با كدام يك از سلاسل صوفيه ارتباط داشته است و قول مشايخ آن سلسله درباره سماع چيست
مذهب مغربى و وحدت اديان
(384)
آنچه كفر است بر خلق بر ما دين است
تلخ و ترش همه عالم بر ما شيرين است
مغربى بارها در اشعارش از مشرب و مذهب خاص خود سخن مى گويد نكته اى كه در باب مذهب او محقق است قول اوست در باب رويت كه مذهب اشاعره است و از همين روست كه وى قول فلسفى و معتزلى را نفى مى كند و مى گويد
1843
مغربى ديده به ديدار تو دارد روشن
گرچه باور نكند فلسفى و معتزلى
در رباعى زير نيز اعتقاد مذهبى خود را بيان مى كند.
هادى طريق اهل تحقيق منم
عارف به فنون جمع و تفريق منم
چون حلم و حيا و علم و صدق است مرا
عثمان و عمر على و صديق منم
كه در تسنن او شك باقى نمى گذارد در مقدمه ديوان از محمد و آله و صحبه سخن مى گويد كه با تسنن او منافات ندارد احمد موسى رشتى در شرح جام جهاننما براى اثبات رؤيت خداوند به قول امير (حضرت على) كرم اللّه وجهه اشاره مى كند كه لا اعبد ربا لم اره كه اين نيز با تكريم و تعظيم اهل سنت نسبت به على و خاندان رسول مغايرتى ندارد. در ضمن فهلويات مغربى كلمهى ناوياناد است كه بمعنى محبوب و يار بكار رفته است آقاى اديب طوسى گويند شايد ناد از جمله ناد عليا مظهر العجائب استعاره شده يا ناو است كه بمعنى كشتى باستناد خبر مثل اهل بيتى كمثل سفينته نوح من تمسك بها نجا و من تخلف عنها فقد غرق، على و اولادش سفينه نجاتاند و مغربى كلمه ناد را كنايه از نام على آورده است 3* با توجه به تعصبهاى رايج در عصر او مخصوصا رواج تسنن درآن ادوار البته اگر وى مذهب تشيع مى داشت ناچار به تقيه بود و ليكن سعه مشرب او كه از قول به طريقه وحدت وجود هم ناشى مى باشد او را از اختلافات مربوط به مذاهب و فرق دور نگه مى داشت، چنان كه مى گويد
78
وراى مطلب هر طالب است مطلب ما
برون ز مشرب هر شاربست مشرب ما
85
تو دين و مذهب ما گير در اصول و فروغ
كه دين مذهب حق است دين و مذهب ما
86
نخست لوح دل از نقش كائنات بشوى
چو مغربى اگرت هست عزم مكتب ما
وى در رهائى از قيودى كه سجاده و تسبيح به پايش افكنده است كوشش مى كند و اين كوشش را نه تنها در گسيختن از طواهر دينى بكار مى برد بلكه از كعبه و بتخانه و زنار و چليپا نيز خويشتن را به در مى آورد و مى گويد:
1326
از كعبه و بتخانه و زنار و چليپا
از ميكده و كوى خرابات گذشتيم
1333
سجاده و تسبيح به يكسوى فكنديم
در خدمت ترسابچه زنار ببستيم
1330
اينها به حقيقت همه آفات طريقتند
المنة لله كه ز آفات برستيم
و اين كلام محى الدين را در ترجمان الاشواق بخاطر مى آورد كه گفته بود.
لقد صار قلبى قابلا كل صورة
فمرعى لغزلان و دير لرهبان
و بيت لاوثان و كعبه طايف
و الواح توراة و مصحف قرآن
ادين بدين الحب أنى توجهت
ركائبه فالحب دين و ايمان
1* با چنين مشربى مغربى كه همه جا را خانه خدا مى داند در كوى مغان بامى و معشوق مى نشيند و از همه هستى نيست مى شود تا به هستى ابد برسد البته نمى تواند مثل عوام خويشتن را در كشمكشهاى ظواهر مذهبى محدود سازد و اينگونه تعصبات نمى تواند با مشرب كسى كه مى گويد.
كه جز او نيست در سراى وجود
به حقيقت كس دگر موجود
موافق باشد.
مغربى هاى ديگر
در تحقيق اين امر كه عنوان مغربى در تخلص شاعر مورد بحث ما از كجا ناشى است يك نكته كه شايد بتواند تا حدى به روشن كردن مطلب كمك كند بررسى اين امر است كه ساير كسانى كه مشهور به مغربى بوده اند چه كسانى بوده اند و سبب شهرت آنها به اين عنوان چيست دراينباره البته تا استقصاء دقيقى انجام نشود نمى توان بطور قاطع اظهار نظر كرد اما در بين چند تن از اينگونه اشخاص ابو عثمان مغربى كه در 373 در نيشابور وفات يافته است ظاهرا بدان سبب كه اهل قيروان بوده است مغربى خوانده شده است و كسانى مثل اميه بن عبد العزيز شيخ ابو مدين محيى الدين ابن عربى نيز غالبا به سبب آنكه اهل آندلس يا بلاد مغرب بوده اند بدين نام مشهورند. درباره ابو عبد الله مغربى درست سبب انتساب معلوم نيست اما اينكه قبرش را در طور سينا گفته اند اين احتمال را قوى مى كند كه او نيز ممكن هست اصلا اهل مغرب بوده باشد 2* غير از مغربى مورد بحث ما فقط يك تن بنام خواجه عبد الله نقشبندى معروف به حور العين را مىتوان ذكر كرد كه او نيز مثل شمس مغربى مورد بحث ما عنوان مغربى ربطى به مولد و موطن او ندارد.
اما اينكه بعضى مأخذ مغربى مورد بحث ما را بسبب آنكه در بعضى سياحات به مغرب رسيده است مغربى خواندهاند در عين حال مؤيد قول كسانى است كه او را از لحاظ مذهب مغربى خوانده اند يعنى معتقد به مذهب محيى الدين مغربى. در حال حاضر از بررسى مغربى هاى ديگر پيش از اين چيزى كه بتواند تخلص مغربى را درباره شاعر موردبحث ما توجيه كند نمى توان بدست آورد.
سنائى و مغربى
در بين شعراى عارف كسانى كه مغربى از آنها در اشعار خود ياد مى كند عبارتند از سنائى- عطار- عراقى مغربى سه بار از سنائى در اشعارش نام مى برد، شعراى فوق مورد توجه مغربى قرار گرفته اند و بدانها ارادت مى ورزد و آنان را امواجى از بحر بى پايان وجود مى داند، معارف سنائى و حقايق عراقى را مى ستايد و گويد
1696
وز موج او شده است عراقى و مغربى
وز جوش او سنائى و عطار آمده.
77
نقش اين موج بحر بىپايان
مغربى و سنائى است و سنا
نشود كسى عراقى به حقايق عراقى
نشود كسى سنائى به معارف سنائى
عطار و مغربى
عطار از بزرگان مورد توجه و اعتقاد مغربى است از اشعارش چنين برمى آيد كه آثار عطار را خوانده و بدان توجه داشته است، شاگرد و مريد مغربى استادى رشتى در صفحه 2* 12 شرح جام جهاننما اشارهاى دارد كه شايد بتوان استنباط كرد كه شمس مغربى نام رساله خود را با الهام از شعر عطار جام جهاننما گذاشته است به ويژه آنكه رشتى استادى دو بار اين رساله را نزد مغربى به قرائت خوانده است و از او اجازه شرح گرفته است، عطار گويد:
جام جهاننماى من روى طربفزاى تو است
گرچه حقيقت من است روى جهاننماى تو
در شرح جام جهاننماى احمد رشتى استادى بارها به اشعار عطار استشهاد شده است، مغربى يكبار نام عطار را در اشعارش آورده گويد.
1696
وز موج او شده است عراقى و مغربى
وز جوش او سنائى و عطار آمده
توجه به وزن و موضوع اشعار عطار در اشعار مغربى ديده مىشود عطار قصيدهاى دارد به مطلع زير.
اى روى در كشيده به بازار آمده
خلقى بدين طلسم گرفتار آمده
مغربى غزلى دارد بمطلع زير
1639
آن ماه مشترى است به بازار آمده
خود را بدست خويش خريدار آمده
صرفنظر از اصطلاحى بودن سيمرغ و هدهد و سليمان در اشعار زير نشانه هائى است كه از منطق الطير عطار خبر مى دهد.
483
اى هدهد جان ره به سليمان نتوان برد
بر درگه او بس كه طيور است و حوش است
1636
اى مغربى كى رسى به سيمرغ
بر قله قاف ره نبرده
889
مغربى هيچ چيز از آن عنقا
بجز از پرّوبال نتوان ديد
محيى الدين و مغربى
مسافرت مغربى به ديار مغرب او را با افكار محيى الدين (ابن عربى) آشنا كرد كه در رساله جام جهاننما در دواير گوناگون افكار او بيان شده است در مقدمه ديوانش با ذكر اشعار ترجمان الاشواق محيى الدين توجهش را به تعليم محى الدين ثابت كرده است.
اشعار تعليمى مغربى درسهائى از مكتب وحدت وجود ابن عربى است توضيحاتى كه شاگردش احمد موسى رشتى در شرح جامجهاننما درباره اصول فكرى مغربى مى دهد به استناد اقوال محيى الدين است و قول او كه دو بار نزد مغربى جام جهاننما را خوانده و اجازت شرح گرفته است نيز حاكى از نزديك بودن مشرب مغربى با طريقه محيى الدين است از جمله تأثير مهمى كه محيى الدين در وى كرده است بكار بردن رموزى است در شعر.
ابن عربى روش رمزى را درباره متن وحى شده قرآن و همچنين درباره جهان بكار مى برد.
حرفهائى كه بر اوراق جهان مسطورند
هست آن جمله خط دوست بخوان هيچ مگو
در مقدمه ديوانش درباره رموز خط و خال و زلف و ابرو و خرابات و خراباتى به پيروى شيخ محمود شبسترى چنين گويد.
پس ار بينى در اين ديوان اشعار
خرابات و خراباتى و خمار
نظر را نغز كن تا نغز بينى
گذر از پوست كن تا مغز بينى
چو هر يك را ازين الفاظ جامى است
به زير هريكى پنهان جهانى است
مغربى و عراقى
مغربى در چند مورد از اشعار خويش عراقى را جزو بزرگ مردانى چون عطار و سنائى مىداند با توجه به اينكه مغربى خود را با عراقى برابر مىيابد باز شك نيست كه تأثير بسيارى از عراقى پذيرفته است لمعات عراقى هم پيداست كه بسيار مورد توجه مغربى بوده است موارد ذيل تأثير لمعات عراقى را در فكر مغربى نشان مىدهد و البته اينگونه موارد به همينها نيز منحصر نيست.
در لمعه اول عراقى
اشتقاق عاشق و معشوق از عشق است و عشق در مقر غير از تعينمنزه از آن روى كه عين ذات خود است و صفات خود را در آينه عاشق و معشوقى بر خود عرضه كرد و حسن خود را بر نظر خود جلوه داد و از روى ناظرى و منظورى نام عاشق و معشوقى پيدا آمد
مغربى 22
چون ناظر و منظور توئى غير تو كس نيست
پس از چه سبب گشت پديد اين همه غوغا
16
تا شاهد حسن تو در آينه نظر كرد
عكس رخ خود ديد و بشد واله و شيدا
1608
آنكه خود را مى نمايد از رخ خوبان نگاه
مى كند از ديده عشاق در خوبان نگاه
آن مرغ بلند آشيانه
چنون كرد هواى دام و دانه
معشوقه و عشق و عاشق آمد
آئينه زلف و روى و شانه
1691
بر صورت خويش گشته عاشق
بر غير نهاده صد بهانه
در لمعه اول
عراقى
يك عين متفق كه جزو ذرهاى نبود
چون گشت ظاهر اين همه اغيار آمده
اى ظاهر تو عاشق و معشوق باطنت
مطلوب را كه ديد طلب كار آمده
مغربى 1642
پنهان ازين جهان ز سرا پرده نهان
يارى است در لباس چو اغيار آمده
1642
محبوب گشته است محب جمال خود
مطلوب خويش راست طلبكار آمده
لمعه دوم
عراقى سلطان عشق خواست كه خيمه بصحرا زند در خزاين بگشود و گنج بر عالم پاشيد
مغربى
چونكه موج و گوهر و دريا پياپى شد روان
در جهان از موج دريا بحر و كان آمد پديد
سر بحر بيكران را موج در صحرا نهاد
گنج مخفى آشكارا شد نهان آمد پديد
كرد سلطان عزيمت صحرا
شد روانه سپاه با سلطان
از ره عدل پادشاه قديم
كرد معمور خطه حدثان
***
بيرون دويد يار ز خلوتگه شهود
خود را به شكل و وضع جهانى به خود نمود
با آنكه شد غنى همه عالم ز گنج او
يك جو ازو نه كاست و نه يك جو در او فزود
لمعه سوم
عشق هر چند خود را دايم به خود مىديد خواست كه در آئينه جمال معشوقى مطالعه كند نظر در آينه عين عاشق كرد صورت خودش در نظر آمد. عاشق صورت خود گشت
مغربى
چون عكس رخ دوست در آينه عيان شد
بر عكس رخ خويش نگارم نگران شد
لمعه چهارم
غيرت معشوقى آن اقتضا كند كه عاشق غير او را دوست ندارد و به غير او محتاج نشود چون آفتاب در آينه خود را آفتاب پندارد
مغربى
عشق چون بيند جمال خود عيان
در لباس و در نقاب ما و من
غيرت آرد حسن را گويد كه زود
جامه اغيار بركن از بدن
آن بت عيار من بىما و من
عشق بازد دائما با خويشتن
لمعه پنجم
محبوب در هرآينه هر لحظه روى ديگر نمايد و هر دم به صورتى ديگر برآيد زيرا كه صورت به حكم آينه هر دم دگرگون مىشود … اگر مىخواهى كه از نفحات آن نفس بوئى به مشام تو برسد، در كارستان كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ نظاره شو تا عيان بينى
مغربى
جمله كارستان خود در خود بديد
در عجب ماند از امور خويشتن
***
مرا از روى هر دلبر تجلى مى كند رويش
نه از يك سوى مى بينم كه مى بينم ز هر سويش
گذشته از لمعات در اشعار عراقى نيز موارد بسيار هست كه آنها را مىتوان از منابع الهام مغربى شمرد و جالب اينست كه در بعضى مواردكلام مغربى حتى از لحاظ لفظى هم تحت تأثير عراقى است.
مغربى؛
عشق بى كثرت حدوت و قدم
نظرى كرد در وجود و عدم
كه جز او نيست در سراى وجود
به حقيقت كس دگر موجود
عراقى:
اى زده خيمه حدوث و قدم
در سرا پرده وجود و عدم
كه بغير از تو در جهان كس نيست
جز تو موجود جاودان كس نيست
عراقى:
نگارا چشمت از جان آفريدند
ز كفر زلفت ايمان آفريدند
مغربى:
ز قدت سرو بستان آفريدند
ز رويت ماه تابان آفريدند
عراقى:
من باز ره خانه خمار گرفتم
ترك ورع و زهد بهيكبار گرفتم
سجاده و تسبيح به يك سوى فكندم
بر كف مى چون رنگ رخ يار گرفتم
مغربى:
از خانه و صومعه و مدرسه رستيم
در كوى مغان بامى و معشوق نشستيم
سجاده و تسبيح به يك سرى فكنديم
در خدمت ترسابچه زنار ببستيم
عراقى:
آفتاب رخ تو پيدا شد
عالم اندر نفس هويدا شد
مغربى:
آفتاب وجود كرد اشراق
نور او سر بسر گرفت آفاق
عراقى:
هر بوى كه از مشك و قرنفل شنوى
از دولت آن زلف چو سنبل شنوى
چون نغمه بلبل ز پى گل شنوى
گل گفته بود هرچه ز بلبل شنوى
مغربى:
هر نغمه كه از هزاردستان شنوى
آن را به حقيقت ز گلستان شنوى
هر ناله كه از بادهپرستان شنوى
آن مىگويد ولى ز مستان شنوى
عراقى:
چه خوش باشد كه دلدارم تو باشى
نديم و مونس و يارم تو باشى
مغربى:
تو مى خواهى كه تا تنها تو باشى
كس ديگر نباشد تا تو باشى
نمونه هاى فراوان ديگرى نيز نشان مى دهد كه مغربى از نظر قالبهاى شعرى و مضامين عرفانى تحت تأثير عراقى بوده است.
شاه نعمت اللّه ولى در ترجيع بندى مغربى و عراقى را برابر هم قرار مى دهد و گويد:
جامى و شراب و رند و ساقى
هم مغربى و هم او عراقى
شبسترى و مغربى
شيخ محمود شبسترى ملقب به سعد الدين يا نجم الدين فرزند عبد الكريم در زمان گيخاتو بدنيا آمد و در عهد الجايتو و ابو سعيد از مشاهير متصوفه بوده است، در قريه شبستر بدنيا آمد و تحصيلاتش را در تبريز انجام داد و در 720 ه در 33 سالگى درگذشته است او اضافه بر تبحر در علوم رسمى و احاطه كامل عقايد و آراء صوفيه در علم عرفانيعنى تصوف علمى كه بدست شاگردان محى الدين ابن العربى رواج يافت آگاه بود و شاهكارش گلشن راز است دو رساله نيز بنام حق اليقين و مرآة المحققين دارد.
از شاگردان وى شيخ اسماعيل سيسى يا سيزى است كه مرشد مغربى بوده است ارتباط و پيوند مغربى يا شبسترى از طريق شيخ اسماعيل سيسى است و اين پيوند آن چنان است كه شيخ محمد لاهيجى در كتاب مفاتيح الاعجاز فى شرح گلشن راز خويش از اشعار مغربى چه با ذكر نام و چه بى ذكر نام استفاده كرده و براى تأييد و توجيه اشعار گلشن راز، اشعار مغربى استشهاد نموده است. اين توجه خود نشان بوده است كه در قرن نهم آثار مغربى با شبسترى در نزد بزرگان ارتباط داشته است اصول فكرى شبسترى كه در گلشن راز در پاسخ پرسشهاى امير حسينى هروى مطرح شده است به اشكال گوناگون در اشعار مغربى ديده مى شود.
سؤال
چه خواهد مرد معنى زان عبارت
كه دارد سوى چشم و لب اشارت
چه جويد از رخ و زلف و خط و خال
كسى كاندر مقامات است و احوال
پاسخ
هر آن چيزى كه در عالم عيان است
چو عكسى ز آفتاب آن جهان است
جهان چون زلف و خط و خال ابروست
كه هر چيزى به جاى خويش نيكوست
مغربى در مقدمه ديوان در باب خرابات و خراباتى و خط و خال و قد و بالا و ابرو در بحر و وزن گلشن راز گويد:
مى و ميخانه و رند و خرابات
حريف ساقى و مرد مناجات
خط و خال و قد بالا و ابرو
عذار و زلف و پيچاپيچ گيسو
مشو زنهار از آن گفتار در تاب
برو مقصود از آن گفتار درياب
شبسترى:
تو چشم عكسى و او نور ديده است
بديده ديده را ديده كه ديده است
مغربى:
ز چشم من چه توئى بر جمال خود نگران
چرا جمال خود از من كنى همى پنهان
چو حسن روى ترا كس نديده جز چشمت
پس از چه روى من خسته گشته ام حيران
حلول و اتحاد
مسأله حلول و اتحاد كه از موارد اتهام بعضى از صوفيه است در نزد مغربى نيز مثل شبسترى نفى شده است، مثل شبسترى كه مى گويد:
حلول و اتحاد اينجا محال است
كه در وحدت دوئى عين ضلال است
ز دورانديشى عقل فضولى
يكى شد فلسفى ديگر حلولى
مغربى نيز مى گويد:
اينجا چه جاى وصف و حلول است و اتحاد
كاين يك حقيقت است پديدار آمده
هم اسم و رسم و وصف و نعوت و صفت شده
هم غير و عين و اندك و بسيار آمده
لاهيجى درباره حلوليه در شرح گلشن راز گويد:
كه موجب اين اعتقادات توهم غيريت وجود واجب و ممكن است بعضى از صوفيه نادان را حلولى مىنامند. سهروردى در باب نهم عوارف المعارف گويد رسول خدا براى ما شريعتى آورده كه در آن خداوند منزه است از اينكه چيزى در وى و يا او در چيزى حلول كند.
در مكتب وحدت وجود مغربى و ابن عربى حلول و اتحاد راهندارد و چون در اين مكتب وجود و موجود يكى است و موجود ديگرى نيست تا آن موجود در آن حلول كند يا با او متحد شود.
وحدت عددى
شبسترى:
در اين مشهد يكى شد جمع و افراد
چو واحد سازى اندر عين اعداد
تو آن جمعى كه عين وحدت آمد
تو آن واحد كه عين كثرت آمد
مغربى:
چون يكى اصل جمله عدد است
جنبش جمله سوى اصل خود است
چون ز يك جز يكى نشد صادر
پس يكى نيست آنچه را كه صداست
در تشبيه عدم به آئينه كه از اصول افگار محى الدين است شبسترى و مغربى نيز بكار برده اند.
شبسترى
عدم آئينه هستى است مطلق
كزو پيداست عكس تابش حق
مغربى
دلى كه آينه روى شاهد ذات است
برون ز عالم نفى و جهات و اثبات است
آئينهاى بساخت كه مجموع كائنات
در وى بديد حسن جمال و جلال خويش
اشاره به آيه أَلْقَيْتُ عَلَيْكَ مَحَبَّةً مِنِّي وَ لِتُصْنَعَ عَلى عَيْنِي پس من كه خداوندم القاء محبت خود به تو كردم و ترا محبوب خود ساختم تا بسبب محبوبى من محبوب همه كس شوى
شبسترى
خرد دارد ازين صد گونه اشگفت
و لتصنع على عينى چرا گفت
مغربى
هميشه ذات تو مخفى و مرئى است به من
براى آنكه حجاب تو و رداى توام
بگوش هوش جهان دوش مغربى مىگفت
مرا شناس كه من مظهر خداى توام
وحدت وجود مغربى
بحث در باب اصل مسئله وحدت وجود در اين رساله مورد نظر نيست اما آنچه در كلام مغربى در تأييد و تبين اين طرز تفكر هست بى شك از تأثير عراقى و شبسترى و حتى آثار محى الدين و قونيوى ماخوذ است در ذيل مواردى از كلام مغربى كه اين تعليم را تأييد و تبين مى كند نقل مى شود.
در اشعار مغربى وجود چون درياست، مواج و كف آلود از امواج آن طبيعت و اسماء پديد آمده جهان چون حبابى بر آب است اگر هواى اين حباب به در رود دريا مى گردد، عين دريا، كثرت امواج حجاب وحدت درياست اگر از سوئى موج را بنگرى كثرت مى بينى و اگر به دريا نظر افكنى وحدت مى بينى، اين نظر همانند حكمت ودانتا است، در اين حكمت براهما كه مبدأ كل عالم است حقيقت همه چيز و اصلش تمام كائنات است همچنانكه كف و موج و دريا را با دريا هيچ تفاوت نيست و هيچ تفاوتى هم بين جهان و برهما نيست.
مغربى از شكل ديگر وجود را كلى مى داند و مركب از اجزاء كه هر جزو آن عين كل است، اجزاء مظاهر كلاند و اشياء سايه هاى اسماء و اسماء ظهور خورشيد ذات والاى او، صحراى زمين امكان و كتابحق تعالى است همانطور كه محى الدين گويد
سبحان من جعل الاشياء و هو عينها
هر جزو كه هست عين كل است
اشياء چه بود ظلال اسماء
اسما چه بود ظهور خورشيد
خورشيد جمال ذات والا
ز روى ذات برافكن نقاب اسما را
نهان باسم مكن چهره مسما را
نقاب برفكن از روى و عزم صحرا كن
ز كنج خلوت وحدت دمى تماشا را
هست يك عين اينهمه اعيان
يك مسماست اينهمه اسماء
شيئى واحد بگو كه چون گرديد
عين هستى جمله اشياء
قيصرى در شرح فصوص دراينباره گويد وجود چون نور محض است و خورشيد تابان كه تابش ذرات دو كون هويدا شده و از سايه او اشياء پديدار گشته و خود در زير سايه پنهان مانده اگر بىنقاب ديده شود چشم را خيره مى كند و جميع اشياء محو با لذات مى گردند. حجاب او اسماء و صفات اويند، او واحد كثيرنما است كه ذات و اسم و نعت و عقل و نفس، جملگى نقش تعينات اويند، ذات او از جسم و جان و نفى و اثبات بيرون است به عبارتى او عنقاى مغرب است و خلقت سايه او و سايه حجاب عنقاست همانطور كه محى الدين در فصوص دارد وحدت و كثرت از لوازم حقيقت وجودند به اعتبار تجلى و ظهور متعدد در مراتب و اكوان و اعيان
شمس مغربى در جام جهاننما نيز دراينباره گويد هنوز حكم ظهور در بطون و واحديت در احديت مندرج بود، و هر دو در سطوت وحدت مندمج، نام عينيت و غيريت و اسم و رسم و نعت و صفت و ظهورو بطون و كثرت و وحدت و وجوب منتفى و نشان ظاهريت و باطنيت اوليت و آخريت مختفى بود. شاهد خلوتخانه غيب خواست كه خود را بر خود جلوه دهد اول جلوه كه كرد به صفت وحدت بود پس اول تعينى كه از عينيت هويت ظاهر گشت وحدتى بود كه اصل جميع قابليات است احديت و واحديت از وحدت منتشى شدند. و اين وحدت عين احديت است.
مغربى چنانكه ملاحظه مى شود در بيان وحدت وجود به مشرب محى الدين توجه داشته و رموز و اشاراتى در آثار و اشعارش بكار برده و بدانها اشاره شد رموز و اشارات محى الدين چنانچه استاد زرين كوب در كتاب ارزش ميراث صوفيه گويد قول به وحدت وجود كه اساس تعليم عرفانى ابن عربى است و در كتب او خاصه فصوص الحكم به عبارات مختلف بيان شده است مبنى بر اين فكر است كه وجود حقيقتى است واحد و ازلى اين وجود واحد ازلى هم البته خداست و بدينگونه عالم خود وجود مستقل حقيقى ندارد و هم خيال صرف است و وجود حقيقى يك چيز بيش نيست .. بايد قايل به وجود واحدى بود كه آن را چون از يك وجه بنگرند خلق است و چون از وجه ديگر بنگرند حق و بين آن دو وجه تباين و تغاير ذاتى نيست.
محى الدين نيز در فصوص اشاره مى كند: مبادا به يكى از اين دو بنگرى و ديگرى را از ياد ببرى.
فلا تنظر الى الحق
و تعريه عن الخلق
و لا تنظر الى الخلق
و يكسوه سوى الحق
و نزهه و شبهه
و قم فى معقد الصدق
3* مغربى در پايان در باب وحدت تمثيلى دارد ساده گويد چنانكه مىگوئى كه زيد را مثلا سر است و پاست و دست و چشم و گوش و بينى و قلب و روح و نفس .. و اين مجموع زيد است و كثرت اين مجموع كثرت زيد نمى شود
مغربى و حروفيه
اشاره به اسرار حروف و نقطه در كلام مغربى در پارهاى موارد هست حروفيه و نقطويه در زمان وى به عنوان فرقهاى كه اهل الحاد و صاحب مقالات كفرآميز بوده اند مورد تعقيب واقع مى شدند چنانكه فضل اللّه حروفى در همين ايام به امر تيمور به دست پسرش ميران شاه كشته شد اما آنگونه كه در كلام مغربى به حروف و نقطه اشاره هست ربطى به اين فرقه ندارد و ظاهرا مأخوذ است از تعليم ابن عربى در باب حروف و غير از ابن عربى كسانى امثال عين القضاة و سعد الدين حموى هم به رموز مربوط به حروف و نقطه اشارت دارند و حتى شبسترى هم در تاويل رموز مربوط به حروف اقوالى دارد. ذيلا اشاراتى را كه در باب حروف در كلام مغربى هست نقل مى كنيم.
نقطه را كرد در الف تركيب
داد پيوند كاف را با نون
آنجا كه مقر ذات نقطه است
نى كيف پديد هست و نى اين
بر عين وجود نقطه آمد
اشكال وجود حرفها غين
ز اشكال ميان نقطه و حرف
صد بون پديد گشت و صد بين
مغربى در جام جهاننما گويد چون ثانى مرتبه وجود (عما) را حرف ب نيز مى گويند در شبى كه اين مسطور صادر مى شد در واقعه ديده شد كه شخصى از كاملى روايت مىكرد كه اگر حرف ب بودى خلق حق را عيان مى ديدندى و معنى حرف ب پيش اهل اسرار سبب است و سبب حجاب مسبب است چنانكه دليل كه حجاب است مر مدلول خويش را و بعضى گفته اند كه بالباء ظهر الوجود و بالنقطة تميز العابد عن المعبود و چنين گفته اند كه مراد به اين وجود وجود حقيقى باشد باين معنى كه ثانى مرتبه وجودى است مظهر وجود است پس وجود بدو ظاهر شده باشد
از طرفى حروف الفبا كه ممتد الفند و الف نيز مركب از نقطه با اسماء كلى الهى كه بيست و هشتاند برابر مى داند و براى هر يك از حروف تسبيح و تمجيد و تهليل معتقدند
قوس و دايره
قوس و دايره از رموز عرفا و شعراى وحدت وجود است ابن عربى از رموز رياضى براى بيان انديشه هاى خويش استفاده كرده شمس مغربى نيز رساله جام جهاننماى خود را كه جامع كليات علم و توحيد و مراتب وجودى است در دايره هائى خلاصه كرده است كه به قول خود وى از مراتب وجود دايرههايى ساخته است و از دو دايره كه درين رساله دارد. دايره اول در باب احديت و واحديت و اعتبار و شهود و تجلى و تعين اول است.
دايره دوم در ظاهر وجود كه وجوب وصف خاص اوست و ظاهر علم كه امكان از لوازم اوست مؤلف درين رساله به توضيح دوايرى پرداخته است كه مبين مرتبه وجود در اشكال مختلف است.
هر دايره چنانكه در مقدمه نيز اشارت دارد مشتمل است بر دو قوس و خطى در وى كه برزخ است بين القوسين و بدينگونه آنچه را صوفيه قوس صعودى و نزولى مراتب وجود مىگويند توضيح و توجيه مىكند،
احمد رشتى در تفسير جام جهاننما مى گويد (قوس عبارت از كمان است و كمان را خداى تعالى در كلام مجيد ذكر كرده است كه فَكانَ قابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنى ببايد دانست كه قاب عبارت از زه كمان است و قوسين عبارت بدانچه گفتيم قاب وحدت است كه برزخ كبرى است و قاب دوم واحد است كه برزخ اصغر است (القوس قطعه من الدائرة) و دائره كه برزخ است چنين تعريف كرده اند كه احسن الاشكال شكل مستدير و خط وسطائى كه برزخ است بين الوجوب و الامكان گفته شد كه قاب وحدت است كانه دو كمان است و يك زه و قاب دوم همچنين او ادنى كه واقع شود قاب مختفى مى شود و هر دو قوس يكى مى گردد)
انسان كامل
مسئله عمده در تفكر عرفانى مغربى مسئله مقام انسانى است در ارتباط با خدا و با كائنات مغربى آدم را مظهر جام جهاننماى وجود مىداند و در حقيقت آئينهاى مىشمرد كه براى جلوه دادن اسماء آفريده شده است در جام جهاننما حقيقت انسانى را عبارت از برزخى مىداند كه فاصل و جامع قوسين احديت و واحديت است و چون نسخه مجموع كائنات است از فلك و ملك بالاتر است محى الدين در فصوص (فص حكمت الهيه در كلمه آدم) گويد آدم حقيقتى است كه از دو صورت حق و خلق فراهم آمده و آن دو دو دست خداوندند.
و براى همين آدم خليفه خداست و او شايسته است كامل باشد خداوند صورت ظاهرى آدم را از حقايق و صور عالم پديد آورده و صورت باطن او را بر صورت خود آفريد و بهمين دليل درباره او فرمود كنت سمعه و بصره
در مقدمه شرح قيصرى چنين آمده است و مرتبه انسان كامل عبارة عن جميع المراتب الهيه و الكونية من العقول و النفوس الكلية و الجزئية و مراتب الطبيعة الى آخر تنزلات مرتبه انسان كامل ختمى محمدى كه از آن تعبير به مرتبه عمائيه نمودهاند و جامع جميع مراتب الهيه و كونيه از عقول و نفوس عالم برزخ و مثال و عالم طبع ماده است و اين حقيقت (انسان كامل) محاذى و مضاهى مرتبه الهيه است
لاهيجى در تفسير شعر زير از شبسترى گويد
نبوت را ظهور از آدم آمد
كمالش در وجود خاتم آمد
چون حقيقت نبوت را مظهر اول آدم بود هرآينه مبدا و مظهر نور ظهور صفات كمال نبوت آن حضرت شد و هر يكى از انبيا كه در اين دايره واقعند مظهر صفتى از صفات كمال حقيقت نبوتاند و تكامل اجزاء دايره نبوت به نقطه آخر است كه وجود شريف حضرت محمد است و نحن الآخرون و السابقون به سبب اين جامعيت است
فاتح باب شفاعت خاتم ختم رسل
آنكه فتح و ختم شد او را مسلم اين بود
آخر سابق كه نحن الآخرون السابقون
آنكه در كل آمد و بر كل مقدم اين بود.
با ختم نبوت كه احمد خاتم آن است اولياء وى دور تازهاى آغاز كرده اند كه وصول ولايت مى بايد از راه كشف و تجلى گذشت.
رسيده است به صحت ز راه كشف و تجلى
مر اين حديث كه از مغربى كنند روايت
اگر تو طالب سر ولايتى بطلب
ز مغربى كه درين روزگار پيدا شد
مرد كامل از نظر مغربى در هر دوره هست و ظهور مى كند و اين ظهور متوالى است هر چند دور نبوت و پيغمبرى گذشته ولى ولايت پايان پذيرفتنى نيست .. مغربى خود را از اولياء مىداند سر ولايت را مى داند.
اگر زمان نبوت گذشت و دور رسل
ولى ظهور ولايت درين زمانه ما است
كليد مخزن اسرار مغربى دارد
چو مدتى است كه او خازن خزانه ما است
انسان كامل بايد دل را كه آئينه كامل رخسار اوست پاك و مصفا دارد و ارزش خود را درك كند و بشناسد چون مظهر خداست نجاتش از خود است و هلاكش از خود عين نور بسيط و موج بحر محيط است.
وفات
مؤلف روضات الجنان در باب تاريخ وفات مغربى و چگونگى آن حكايتى دارد كه نكاتى از زندگى شاعر را نيز روشن مى كندمى گويد «صورت واقعه هائله وفات مولانا بر اين منوال بوده است كه چون ميرزا ابو بكر ولد ميرزا ميران شاه بن امير تيمور گوركان از سپاه قرايوسف منهزم گشت تبريز را گذاشته به قلعه سلطانيه گريخت و سپاه قرايوسف براى انتقام به تبريز آمد و تصميم داشت تبريزيان كه متهم به همكارى قرايوسفاند قتل عام كند مردم تبريز ازين واقعه هراسيدند، به خدمت مولانا شتافتند و به اطلاعش رساندند، مرض طاعون در تبريز بود … پس از مراقبه فرمودند به درگاه الهى بار يافته صورت حال معروض شد قربانى طلب داشتند تا اين بلا دفع گردد ما خود را قربان ساختيم فردا ما از اين دار فنا رحلت مى كنيم نعش ما را به سرخاب مى برند و در حظيره بابا مزيد مدفون مى سازيد چون از آنجا بازمى گرديد لشكر ميرزا ابو بكر منهزم گشته به صد هزار پريشانى منهزم مى شود. صورت اين واقعه در سنه تسع و ثمان ماء (809) بوده است.
جامى در نفحات الانس وفات مغربى را در سن 60 سالگى به سال 809 ذكر كرده است در مجله ارمغان سال 17 شماره 2 به نقل از سفينه كهنسالى كه درباره تاريخ رحلت شعراى بزرگ است چنين آورده است وفات مولانا محمد شيرين مشهور به مغربى در سنين 60 سالگى واقع شده در شهور سنه تسع و ثمانمائه (809) از بيت زير كه در ديوانش هست
كسى كاو جز يكى هرگز ندانست
چه مى داند كه پنجه چيست يا شصت
پيداست كه مى بايست تا حدود سنين شصت سالگى رسيده باشد و چنين اشارت به سن بيشترى در ديوانش نيست مىتوان قول تذكره نويسان را در باب وفات وى پذيرفت در اين صورت سال تولدش 749 هجرى خواهد بود.
قبر مغربى بنا به وصيت خود او در حظيره بابا مزيد سرخاب تبريز است و بنا به نوشته مؤلف روضات درويش ليفى نيز در سرخاب مدفوناست و قرب به اين مزار مقبره دو تن از اولياء مشهور به پير مغربى و پير مشرقى است و اكابر و ابرار و اعزه روزگار به زيارت اين دو بزرگوار آمد شد مى كرده اند قبر عبد الحى فرزند مولانا شمس الدين مغربى كه در سال 875 وفات يافته است در كنار قبر پدرش مى باشد.
قاضى نور الدين محمد مشهور به قاضى زاده انصارى سلامى به نظم به عربى فرستاده است به كسانى كه در حرم بابا مزيد آسوده اند كه در آن از شمس مغربى ياد كرده.
على مشرق الالهام و الكشف و اليقين
هو المغربى شمس اهل الولاية
در آتشكده آذر نيز كه وفات مغربى را در زمان شاهرخ بن تيمور گورگان در تبريز مى داند تصريح هست كه وى هم در تبريز مدفون است اما رضا قلى خان هدايت در تذكره رياض العارفين مى گويد بعضى گفته اند مولدش قريه نائين و مرقدش در اصطهبانات فارس است بعضى گفته اند در سرخاب تبريز و به درستى اين نكته را توجيه مى كند كه همانا شيخ مغربى نام متعدد بوده است و مردم اشتباه نموده اند غالبا در باب مضجع آن جناب قول اول مقرون به صواب است 5* با آنكه ادوار براون در سال 1306 ش به اصطهبانات رفته و بقعه اى به نام مزار شيخ مغربى را ديده است در مجلد سوم تاريخ ادبيات خويش از سعدى تا جامى هم به قول هدايت درين باب استناد مىكند دقت و صراحتى كه در كلام مؤلف روضات الجنان هست درباره آرامگاه مغربى شكى باقى نمىگذارد و پيداست كه خود هدايت نيز معتقد بوده است كه ممكن است آنكس كه در اصطهبانات مدفون است مغربى ديگر باشد.
(بررسى رساله جام جهاننماى مغربى)
مغربى رساله جام جهاننما را به خواهش دوستان در بيان كليات علم توحيد و مراتب وجود از نظر عرفا نگاشته است و براى سهولت درك آن دو دايره ترسيم كرده است. و در حقيقت موضوع رساله رادر دو دايره خلاصه كرده است.
دايره اول در احديت و واحديت و وحدت و اعتبار وجود و علم و نور و شهود و تجلى و تعيين اول.
دايره دوم در ظاهر وجود و ظاهر علم و برزخيت ثانى كه حقيقت انسان است و نمونه تعين و تجلى دوم در هر دو دايره خطى فرضى استفاده مى كند كه دايره را به دو قسمت مساوى تقسيم مى كند اين خط در يك دايره اول برزخ كبرى و در دايره دوم برزخ صغرى نام دارد.
موضوع اصلى در دايره اول اثبات وحدت وجود است و در طى آن نويسنده خاطرنشان مىكند كه اين وجود همچون شاهد خلوتخانه غيب هويت خواست كه خود را بر خود جلوه دهد. اول جلوهاى كه كرد در صفت وحدت بود و اين وحدت تعين اول است و اصل جميع قابليات و نشان ظاهريت و باطنيت و اوليت و آخريت در وى مختفى بود. از جمله قابلياتى كه مقدم بر همه اسماء و صفات پديد آمد، احديت و واحديت بود كه چون بالى بر بدن وحدت قرار داشت، احديت و واحديت بهوسيله برزخى كه قاب قوسين يا حقيقت محمدى است از يكديگر ممتاز مى گردند.
حق تعالى در تعين اول كه وحدت بود بر خود تجلى كرد و در اين تجلى خود را يافت و با خودى خودش حاضر بود، در قوس واحديت كثرت ظاهرى به شكل وجود علم و نور و شهود جلوه كرد و به استناد حديث قدسى «كنت كنزا مخفيا فأحببت ان اعرف»، در تجلى اول كه تجلى ظهورى بود و متضمن كمال ذاتى وجود سر عالم تفصيلا و بر آدم اجمالا به منصه ظهور درآمد در اين تجلى و فيضان وجود عالم چون كتابى درآمد كه حاصل صور اسماء كلى و جزوى الهى بود بدين جهت است كه سالك فانى وقتى در تجلى ذاتى به مقام بقاء باللّه مىرسد در مقام قاب قوسين حق را در هر شيئى متجلى مى بيند.
اين كثرتى كه در دايره وجود ديده مى شود كثرتى ظاهرى است عالم دنياى كثرت است تباين ظاهرى هر بيننده را به اين فكر مى اندازدكه موجودات مختلفاند، اما در حقيقت اصل آنها يكى است اين كثرت ظاهرى قادح وحدت نيست چنانكه مى گوئى كه زيد را مثلا سراست و پا و چشم و گوش و قلب و نفس ….. اين مجموع زيد است كثرت اين مجموع كثرت زيد نمى شود بنابراين حروف نفس رحمانى كه در كتاب عالم است و ظاهرى حق موجب تكثر وحدت نيست همانطور كه نمى توان گفت دست زيد را زيد است همانطور هم نمى توان گفت كه عقل كل خداست چون نادرست است و كفر و زندقه بلكه اين مجموع وحدتى است كه همه اجزاء عين اويند همانطور كه آمده است «هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ»
دايره دوم به بيان ظاهر علم و ظاهر وجود و برزخيت انسان پرداخته است و در حقيقت مصداق ظهورى دايره است، در وجود انسان.
مؤلف در اينجا كثرت ظاهرى و نسبى اسماء الهى را در 28 اسم كلى كه برابر با 28 خانه قمر است خلاصه مى كند. تجلى ثانى كه عبارت از نفس رحمانى است و ما سوى الله و كائنات از آن ناشى شده است و اينهمه عبارتاند از ظاهريت حق كه از باطن او بر آمدهاند و چيزى جز عين او نيستند. اما اين عالم مشتمل به دواير كوچكترى است كه هر يك در عين اينكه محيط بر اجزاء خويشند محاط دايره اعظم كه دايره ثانى است هستند. از اين جمله عقل كل بر جميع عقول جزئى و نفس كل بر جميع نفوس جزئى احاطه دارد و عقول و نفوس كلى نسبت به عقول و نفوس جزئى ارتباط رب و مربوبى دارد.
موضوع برزخهائى كه در دايره اول و دوم بدان اشاره كرده است از مباحث مهم رساله جام جهاننما است در دايره اول كه نشانه تعين و تجلى اول است برزخ اكبر نشانه حقيقت محمدى است و در دايره دوم برزخيت اصغر كه صورت برزخيت اول حقيقت انسانى است و هر دو حد فاصل و جامعاند و هر دو سوى قوسين احاطه دارند، اگرچه انسان مظهر جامع اسم كلى اللّه است، اما انسان كامل كه انبياء و اولياءاند بدين جهت به كمال ممتازند كه از راه تصفيه در پرتو تجلىاو هستى خويش را فانى كرده و باقى باللّه شده‌اند و صفات جزوى ايشان عين صفات كلى حق شده است و در اين مرتبه مراتب كمال تفاوت دارند بعضى به اكثر صفات حق متجلى مىشوند و بعضى به صفاتى كمتر، فرد كاملى كه به همه صفات الهى متحقق گرديده پيغمبرى خاتم است و باقى انبيا و تمامت اولياء هر چند كه مظهر اسم كلى اللّهاند ولى مظهر بعضى صفات در مراحلى ديگرند بدليل حديث نبوى مشهور كه كنت نبيا و آدم بين اسماء و الطين و من حيث الصورة شيخ محمود شبسترى به اين نكته اشاره دارد.
وز ايشان سيد ما گشته سالار
هم او اول هم او آخر در اين كار
و بدين جهت است كه گويند برزخيت اكبر كه اول قاب قوسين احديت و واحديت است غايت معراج محمدى است و عبارت او ادنى در قرآن كريم اشاره بدانست.
اما برزخيت ثانى كه قاب قوسين ظاهر وجود است نهايت حد معراج انبياى ديگر است به اين ترتيب چون تعين و تجلى ثانى ناشى از تعين و تجلى اول بود به صورت آن ظاهر گشت و مظهر اصلى وجود گرديد و ترتيب فيضان وجود از كنز مخفى احديت آغاز گشته به عقل كل، نفس كل، طبيعت كل، جوهر هبا، جسم كل، عرش و كرسى و فلك البروج و فلك المنازل …. و عناصر اربعه تا به مرتبه انسان كامل مى رسد و نصف قوس دايره نزولى تمام مى شود و از مرتبه انسانى كه آخر تنزلات است ترقى آغاز مى گردد تا به نقطه اول كه مرتبه احديت است مى رسد و قوس عروجى دايره پايان مى پذيرد نقطه آخر به نقطه اول مى پيوندد و قوسين سر بهم مى آورد اول عين آخر مى گردد ظاهر عين باطن، بدين جهت نقطه احديت به اعتبار تنزل نقطه آغاز وجود است و به اعتبار ترقى نقطه منتها چنانكه گفتيم وجود عالم چون كتابى درآمد كه حاصل صور اسماء كلى و جزوى الهى بود و مشتمل بر آيات خداوندى و هر فردى از افراد موجودات كلمهاى از كلمات اللّه اند كه بر معنى خاصى از اسماء جزويه الهى دلالت مى كند موجوداتى كه به واسطه نفس رحمانى از غيببه شهود آمده اند حروف كتاب خدايند.
مغربى در بيان تجلى اول و تجلى ثانى و تفسير كتاب عالم به روش تفكر و تعليم حروفيه نزديك مىشود و از جمله مىگويد كه اين تجلى ثانى مرتبه وجود است و با حروف ب كه حرف ثانى حروف هجا است برابر است همانطور كه گفتهاند «بالباء ظهر الوجود» و در حالت تجلى ثانى حقيقت ذات خداوندى از مخلوق پنهان گرديد
معرفى نسخه هاى خطى ديوان
كهنترين نسخه خطى ديوان مغربى با توجه به فهرستهاى موجود نسخه اى است به شماره 11686 در موزه بريتانيا كه در سال 824 هجرى، پانزده سال بعد از وفات مغربى به دست كاتبى بنام عبد الصمد بن عبد المطلب تبريزى به خط نستعليق زيبائى نوشته شده است، پس از آنكه نسخه اقدم را با ساير نسخ كهن خطى ملك و سپهسالار و مجلس و تبريز مقايسه شد آن را نسخه اصل قرار داده و از ساير نسخ به عنوان نسخه بدل استفاده گرديد. علت اينكه نسخه لندن اصل قرار گرفت اين بود كه نسخه مزبور تاريخ كتابت داشت و حذف و افتادگى آن نسبت به به ساير نسخهها بسيار كم بود و كاتب فاضلى با خطى خوش آن را نوشته هرجا كه اشتباهى رخ داده بود آن را در حاشيه نقل كرده بود و عباراتى كه نامفهوم يافته با كلمه ظاهرا عبارت ديگرى را در حاشيه آورده است در اين نسخه غزليات نامرتب آمده ولى در نسخه ملك و سپهسالار كه فاقد تاريخ كتابت بودند و حذف و افتادگى آن زياد و مسامحه هائى نيز در نوشتن كلمات مخصوصا در نسخه ملك بكار رفته بود مرا در انتخاب نسخه لندن ناچار ساخت از نسخه مجلس و تبريز كه تقريبا صد سال بعد از وفات مغربى كتابت شده است براى اصلاح مواردى كه لازم بود استفاده گرديد.
نسخه عكسى لندن با بسم اللّه الرحمن الرحيم آغاز مى شود و مقدمه ديوان به فارسى به قلم مغربى است اين مقدمه با مقايسه ساير نسخ كاملترين آن بود غزليات نامرتب است در آخر پس از ذكر و ترجيع و 35 رباعى و تعدادى فهلويات به زبان آذرى چنين پايان مى پذيرد.
تمت الكتاب على يد العبد المذنب عبد الصمد بن عبد المطلب التبريزى غفر اللّه ذنوبه فى يوم الأربعاء الثانى العشر فى شهر جمادى الاولى سنه اربع و عشرين و ثمانا الهجرية الهلالية.
رسم كتاب نسخه لندن به شيوه رايج زمان است ب و پ و ج و چ و ز و ژ و ك و گ را يكسان نوشته و حركت و سكون كلمات را در بعضى موارد نشان داده است گاهى بجاى هر آنكه هر آنك بكار برده است.
1- نسخه عكسى ملك كه اصل آن شماره 5154 در كتابخانه ملك است و ميكروفيلم آن در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران و در ذيل صفحات با علامت ملك مشخص شده است. اين نسخه به خط نسخ است و افتادگى دارد، مقدمه فارسى چنين شروع مىشود ……
بعد از سير و طير و رفع غيريت.
از نوع كاغذ و سبك كتابت آن را بقرن 9 (نهم) پيوسته مىدانند.
در فهرست ميكروفيلمهاى كتابخانه مركزى آن را بجاى نسخه ديگرى اشتباها معرفى كردهاند اين نسخه تاريخ كتابت ندارد و غزليات از نظر قافيه مرتب شده و ترانه هاى آذرى نيز در اين نسخه نيست، شيوه كتابت آن مانند نسخه لندن است فقط گاهى آنچه را آنچ آورده است.
2- نسخه عكسى سپهسالار كه در پاورقى به سپه ياد شده است اين نسخه كه ميكروفيلم آن در كتابخانه مركزى موجود است به خط نستعليق زيبائى نوشته شده و زمان كتابت آن مانند نسخه ملك حدود قرن نهم هجرى است غزليات اين نسخه مرتب است و ترجيعبندى بيشتر از نسخههاى ديگر دارد به مطلع و ترجيع زير:
ما مست شراب لايزاليم
ما گلبن عيش را نهاليم
ما توبه زهد را شكستيم
با مغبچه روبرو نشستيم
فهلويات به زبان آذرى رباعيات به سبك چليپائى در آخر نوشته شده است ترجيع بندى از خواجوى كرمانى و عراقى ضميمه دارد اين نسخه بدون ذكر تاريخ كتابت چنين پايان مىپذيرد تمت الكتاب بعون الملك الوهاب روز دوشنبه ماه شوال تمام شد. رسم كتابت اين نسخه مانند نسخ ديگر است.
3- نسخه عكس كتابخانه ملى تبريز واگذارى حاج محمد نخجوانى شماره 3034 به خط نستعليق و مقدمه چنين آغاز مىشود.
الحمد لله الذى انشأ عروض الكون بسيب الجسم … غزليات نامرتب است حذف و افتادگى اين نسخه زياد است سبك كتابت آن مانند نسخههاى ديگر است و در سنه 924 هجرى نوشته شده است فهلويات و رباعيات در آن نيست اين نسخه چنين پايان مىپذيرد: تم الديوان بعون الملك المستعان فى يوم الجمعة شهر صفر ختم بالفتح و الظفر فى سنه اربع و عشرين و تسعمائة الهلالية الهجرية النبوية رب اختم بالخير.
4- نسخه عكسى مجلس به شماره 5034 شكسته نستعليق متعلق به قرن دهم هجرى است.
[1] شمس الدين محمد تبريزى مغربى، ديوان كامل شمس مغربى، 1جلد، انتشارات زوار – تهران، چاپ: اول، 1358.
[1] ( 1)- هدايت در رياض العارفين گويد كه بعضى گويند مولدش نائين و مرقدش در اصطهبانات* چنانكه ملاحظه مى شود هدايت نيز نقل قول مىكند و احتمال مى رود احوال اور را با احوال مغربى ديگرى كه مدفون اصطهبانات است خلط كرده باشد مى توان با توجه به سخن هدايت چنين پنداشت كه شايد خانواده شمس مغربى نائينى بوده اند و به تبريز مهاجرت كرده و ساكن شده باشند اما از كلام خود او و از مآخذ قديم قريب به عصرش اين نكته به هيچوجه برنمى آيد.
