شاعر نیمۀ دوم سدۀ هفتم و آغاز سدۀ هشتم. او، بنا بر قراینی، در میانۀ نیمۀ نخست سدۀ هفتم به دنیا آمده است (رجوع کنید به سیف، مقدمۀ صفا، ص دوازده، چهارده). از زندگی او آگاهی چندانی در دست نیست. پس از نزدیک به هفت سده از درگذشت او نسخه‌ای از دیوانش یافته شد و به چاپ رسید.
در طول این هفت سده، در تذکره‌ها و کتابهای تاریخ نشانه‌ای از او دیده نشده است (رجوع کنید به همان، ص سه). بزرگ ترین سبب گمنام ماندن سیف آن است که وی از میهن کوچید و سالیان بسیار از عمر خود را در روم، در شهر کوچک آقسرا، گذراند و این هم زمان بود با پریشانی اوضاع آسیای صغیر دردورۀ ایلخانان و ضعف ارتباط آن سرزمین با ایران.
گوشه‌گیری سیف و خودداری وی از ستایش امیران و صاحب دولتان نیز در گمنام ماندنش مؤثر بود (همان، ص هشت ـ نه). همۀ آگاهیهای راجع به زندگی و آثار سیف منحصر است به دیوان وی. او اهل سنّت و از پیروان ابوحنیفه، نعمان‌بن ثابت ،بود(رجوع کنید به همان، ص۱۰۴). وی به تبریز رفت و مدتی در آنجا زیست (رجوع کنید به همان، ص ۸۸).
رحلت
پیر خانقاه بود و مریدانی داشت (رجوع کنید به همان، مقدمۀ صفا، ص هجده). سالیان پیری خود را در شهر آقسرا گذراند(رجوع کنید به همان، ص نه، ۱۴۵) و بعد از سال ۷۰۵ و پیش از ۷۴۹ درگذشت (رجوع کنید به همان، مقدمۀ صفا، ص هفده، ۷۴۹).
آثار
دیوان سیف فرغانی را ذبیح الله صفا در ۱۳۴۱-۱۳۴۴ ش در سه جلد ، و در۱۳۶۴ش با تجدید نظر در یک جلد ، به چاپ رساند. این دیوان بیش از یازده هزار بیت دارد ، در قالب قصیده، غزل قطعه و رباعی .
موضوع بسیاری از قصیده‌های سیف فرغانی اخلاق‌آموزی و اندرزهای مذهبی و انتقادهای اجتماعی است (همان،ص بیست). انتقادهای اجتماعی او گاه به خوارداشت امیر و دشنام دادن به او می‌انجامد (از جمله رجوع کنید به همان، ص ۱۲۰ـ۱۲۳) .همچنین در آنها به ستمدیدگی مردمان و بد روزگاری اقشار زیردست جامعه با لحنی انسان‌دوستانه پرداخته شده است (مثلاً، ص۱۱۹) . او را در سرودن شعر اجتماعی و تعلیمی با سنایی می‌توان سنجید (رجوع کنید به همان، مقدمۀ صفا، ص۳۰).
گرایش مذهبی سیف و علاقه‌اش به استفاده از مفاهیم و واژگان قرآنی، در سراسر دیوان او به چشم می‌خورد. وی حتی در توصیفهای غیرمذهبی و موضوعات دیگر هم گاه داستانها و واژگان قرآن را به کار برده است (رجوع کنید به سیف، ص ۶۱، ۶۳). عاشقانه‌سرایی یکی از ابعاد مهم هنر وی است. این بخش از هنر سیف فقط در غزلهای وی نمود نیافته است، بلکه شمار درخور توجهی از قصیده‌های وی نیز عاشقانه است (برای نمونه رجوع کنید به سیف، ص ۳۶ـ ۳۹، ۴۴ـ ۴۸، ۷۸ـ ۸۴، ۹۳ـ ۹۶).
این گونه شعرها ی او، در واقع مدیحه‌هایی است در ستایش معشوق. خود سیف این دسته از سروده‌هایش را، با اینکه گاه به هشتاد بیت می‌رسند، غزل دانسته است (رجوع کنید به همان، ص ۳۹، ۶۸، ۸۲). از دیگر جنبه‌های مهم شعر سیف، مدیحه نکوهی او و پرهیزش از ستودن امیران و حاکمان است (برای نمونه رجوع کنید به همان، ص ۲۵، ۶۷ـ ۶۸، ۱۰۳).
سیف از اینکه برخلاف عموم قصیده‌پردازان، چاپلوسی امیران را پیشه نکرده و سر در «اصطبل ثناخوانی» فرو نبرده، همت خود را ستوده است (رجوع کنید به همان، ص ۱۰۳). در دیوان او جز چند بیت در ستایش غازان‌خان (ص ۱۷۹ـ۱۸۴)، به مناسبت حمایت او از دین، آن هم به همراه پند و اندرز، مدحیۀ دیگری دیده نمی‌شود (رجوع کنید به همان، مقدمۀ صفا، ص بیست).
عشق در شعر سیف عارفانه است (برای نمونه رجوع کنید به سیف، ص۵۷ـ۶۰، ۱۲۳ـ۱۲۷، ۵۵۷ـ۵۵۹؛ نیز رجوع کنید به تبریزی شیرازی، ص ۲۹۹ـ۳۰۰). اما قراین بسیاری در شعر او هست که نادرستی برداشتهای عرفانی را ــ دست کم در بعضی از موارد ــ اثبات می‌کند (برای نمونه رجوع کنید به سیف، ص ۵۰۴، بیت ۱ و ۳، ص ۸۲۵، بیت ۴، ص۸۳۲، بیت ۹، ص۸۴۰، رباعی ۹ و ۱۰، قس همان، مقدمۀ صفا، ص سی و یک، که عشق مجازی رادر شعر او پلی برای رسیدن به حقیقت ذکر کرده است.)
سیف در سرودن، پیرو سرایندگان پیشین بوده و بسیاری از شعرهایش را به استقبال از آنان سروده است ، از جمله به پیروی از رودکی، عمعق، سنایی، انوری، خاقانی، کمال اسماعیل، عطار، همام، و به ویژه سعدی (همان، مقدمۀ صفا، ص بیست ـ بیست‌ویک). سیف، سعدی را بسیار گرامی می‌داشته و چکامه‌هایی در ستایش او سروده و برایش فرستاده¬است (سیف فرغانی، ص۱۱۱ـ۱۱۶) واز چهل و شش غزل وی استقبال کرده است (سجادی، ص ۲۳۱).
سیف به شعر عنصری، فلکی، مجیر بیلقانی، ظهیر فاریابی و اثیر اخسیکتی نیز توجه داشته و از آنان نام برده است (رجوع کنید به سیف، ص۲۲۲، ۴۶۳). همچنین به دو اثر معروف نظامی گنجوی، یعنی خسرو و شیرین و مخزن‌الاسرار، اشاره کرده است که در کنار نمونه‌های دیگر آشنایی او را با ادبیات فارسی نشان می‌دهد (رجوع کنید به همان،ص ۵۸۲).
تصویرپردازیهای حسی سیف، توجه او را به عناصر زندگی پیرامون خود نشان می‌دهد (برای نمونه، رجوع کنید به همان، ص ۶۸، بیت ۲، ص ۷۹، بیت ۴، ص ۸۲، بیت ۱۲، ص۹۵، بیت ۶، ص ۲۶۱، بیت ۱۳،ص ۲۶۲، بیت ۱۱، ص ۸۳۴، بیت ۱).
از دیگر جلوه‌های سخن وی، بسامد بالای ردیف‌پردازیهای دشوار، هم در قصیده و هم در غزل، است؛ ردیفهایی چون «حروف» (۲۰ـ۲۲)، «اندیشه»، «حسن»، «آدینه»، «حقیقت»، «آفتاب» (۷۸ـ۸۲)، «سایه» (ص۸۲ـ۸۴)، «دندان» (ص۹۰ـ۹۱)، «شکوفه» (ص۹۱ـ۹۶) و «انگشت» (ص۱۶۵ـ۱۷۰) در قصیده و ردیفهایی چون «از چشمش» (ص۳۴۴ـ۳۴۵)، «در کنار» (ص۳۴۷ـ۳۴۸)، «مگس» (ص۳۷۹)، «حسن»، «شِکَر» (ص۸۱۱ ـ۸۱۲)، و«آب چشم» (ص ۸۲۲ ـ۸۲۳)در غزل. خود او نیز به ردیف‌پردازیهایش اشاره کرده است (رجوع کنید به همان، ص ۸۹، ۹۸).
در شعر سیف گاه لغزشهایی دیده می‌شود، از جمله بی‌توجهی به قاعدۀ قافیه و تن دادن به قافیۀ شایگان. این کاستی، بسامد بالایی در شعر او دارد (برای نمونه رجوع کنید به همان، ص۱۱۸ـ۱۱۹، ۱۴۷، ۱۵۵، ۱۵۶، ۱۵۷، ۱۵۸، ۱۷۵، ۱۸۵). نمونه‌ای از لغزش وزنی نیز در شعر او رخ داده است ، که با توجه به تسلط سیف بر شاعری، شاید مربوط به لهجۀ او باشد (رجوع کنید به همان، ص ۱۳۳).
اصولاً در زبان سیف ویژگیهای آوایی خاصی دیده می‌شود که بی‌گمان برخاسته است از لهجه‌های ناحیۀ شرقی فلات ایران که فرغانه ،خاستگاه وی، نیز از جملۀ آنهاست. برخی از این ویژگیها عبارت اند از: حذف الف از فعلهای مصدر «خواستن» مانند «خوهی»، «خوهم»، «خوهند»، ساکن تلفظ کردن برخی حروف متحرک در فعلها از جمله «نکْند»، «نبْود»، و به کار بردن «الف» در پاره‌ای از واژه‌ها چون «اشکم» و «اشکن» (رجوع کنید به همان، مقدمۀ صفا، ص بیست و چهار).
از همین قبیل است کشیده‌تر تلفظ شدن «آن» در صورتهایی چون «مانده‌ام» (ص۶۳، بیت۳)، «دانگی» (ص۷۱، بیت ۱۰) و «توانگر» (ص۱۳۰، بیت ۴). در کل، زبان سیف کهنه به نظر می‌رسد و شعر او گاه چنان است که گویی در سده‌ای پیشتر سروده شده است (رجوع کنید به همان، مقدمۀ صفا، ص بیست و پنج).
منابع:
(۱) سیف فرغانی، دیوان، چاپ ذبیح‌الله صفا، تهران۱۳۶۴ش؛
(۲) ضیاءالدین سجادی، «سیف فرغانی و سعدی»، جشن نامۀ استاد پروین گنابادی، تهران ۱۳۵۵ش؛
(۳) محمدرضا تبریزی شیرازی، سیف‌الدین محمد فرغانی، قهرمان عرصۀ سخنوری، تهران ۱۳۷۵ش.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۵