زندگینامه آیت الله سید اسماعیل بلخى (متوفاى ۱۳۴۷ ش)

سید اسماعیل بلخى سال ۱۲۹۵ ش . در قریه ((سرپل بلخاب )) در یک خانواده روحانى زاده شد. بلخاب سرزمینى است خوش آب و هوا و کوهستانى که در قسمت جنوبى استان مزار شریف و در مسیر رودخانه ((بلخ آب )) که از ((بامیان )) سرچشمه مى گیرد قرار گرفته است . این خطه از دیرباز مرکز تشیع و پایگاه ستارگان علم و ادب در ترکستان  زمین بوده و امروز پس از گذشت قرنها نام ستارگانش چشم و چراغ ملت مسلمان به حساب مى آیند اینک نیم نگاهى به گذشته این دیار مى اندازیم .

فرزانگان بلخاب

بلخاب تا قبل از ورود ((میر سید على فرزند میر سید جلال الدین بخارایى )) شهرت چندانى نداشته ولى بعد از سال ۸۱۰ ق . با ورود این عالم زبردست و دانشمند نام و آوازه این دره گمنام از ((سمرقند)) تا ((هرات )) پیچید. بدین مناسبت کاروانهایى از عالمان و دولتمردان به قصد زیارت و دیدار این عارف وارسته وارد بلخاب شدند. تا جایى که ((شاهرخ )) به این شخصیت علاقه مند شد و چندین بار وى را از بلخاب به مرکز حکومت خراسان یعنى ((هرات )) دعوت نمود و دخترش را به عقد او درآورد. و در آخرین سفر میرسیدعلى در حالى که شاهرخ در ((شهر رى )) دار فانى را وداع گفته بود بر طبق وصیتش جنازه او را به هرات حمل نمودند و میرسیدعلى ولى بر او نماز خواند!

بلخاب از دیر زمان با حوزه هاى بزرگ شیعه در نجف ، مشهد و قم در تماس ‍ بوده و در دشوارترین ایام این قافله از حرکت نیفتاد. بر همین اساس است که مدارس و روحانیت بلخاب از سایر مناطق پیشگام است . و نسبت به سایر مناطق شیعه نشین افغانستان بیشترین طلاب از این منطقه بوده اند.در این بخش بیش از سى هزار نفر شیعه مؤ من و غیرت مند زندگى مى کنند و بیش از دهها حسینیه و مسجد وجود دارد و تا قبل از انقلاب بزرگترین پایگاه فرهنگى مردم شمال به حساب مى آمد.
برخى از بزرگان بلخاب به قرار ذیل است :

# مرحوم آیه الله میرسیدمسعود مغزار (ره )
# مرحوم آیه الله میرسیدحسین عالم
# آیه الله میرسیدحیدر نجفى (ره ) (از شاگردان آخوند خراسانى )
# مرحوم آیه الله حاج میرسیدمحمد دهنه (ره ) معروف به آقاى کلان (از عرفاى برجسته آن دیار)
# مرحوم آیه الله حاج میرسیدمحمد عادل (ره )
# حجج الاسلام سیدحیدر نجفى دهنه (ره )
# مرحوم سید اصغر امینى (ره )
# مرحوم سید على نجفى تل عاشقان
# شیخ عیسى عبقرى (ره )
# حاج سید محمد حسن عالمى (ره ) و…
این بزرگواران افرادى وابسته و عاشق مکتب اهل بیت و خادم مردم بودند که امروز پس از سالها هنوز هم مردم از کردار و رفتار نیکوى آنان یاد مى کنند.

مهاجران بلخ

بلخى همراه پدرش سید محمد پس از فوت مادر خود(بى بى هاجر )آهنگ دیار خراسان کرد و زیارت خورشید مشرق زمین نمود پس از مدتها پیاده روى و برخورد هزاران خطر از مسیر بلخ ، فاریاب و هرات وارد مشهد مقدس گردید. آغازین روزهاى سال ۱۳۰۷ خورشیدى بود که سید اسماعیل بلخى وارد سرزمین مقدس ((توس )) گردید در حالى که از هر طرف بوى بهار و صداى آواز ((هزار)) به گوش مى رسید اسماعیل دوازدهمین بهار عمر خود را سپرى مى کرد. اسماعیل تا قبل از هفت سالگى قرآن را آموخته و با زبان فارسى آشنایى پیدا کرده بود. استعداد و حافظه اى عجیب داشت و از ذوق سرشار و طبع بلندى برخوردار بود از همان آغاز کودکى و سنین نوجوانى در مراسم محرم مرثیه مى خواند و براى کودکان سخن از کربلا و قیام امام حسین و شجاعت یاران قافله سالار کربلا مى گفت .

در حریم توس

او و برادر بزرگش سید ابراهیم پس از ورود به مشهد رضوى در مدرسه ((بالا سر))حرم حجره گرفتند و دروس حوزوى را آغاز نمودند و در اندک زمانى این دو طلبه مهاجر کتب مقدماتى را به اتمام رساندند و در میان طلاب از چهره هاى بر جسته و پر استعداد شناخته شدند. ولى دیرى نگذشت که اسماعیل جوان با مرگ برادر جوانش کوهى از درد و اندوه را بر خود احساس نمود.

سید اسماعیل طلبه اى وارسته و بى آلایش و محبوب همگان بود و در گیر کفش و کلاه نبود و با کهنه ترین عبا و عمامه مى ساخت و به خوراکى اندک قناعت مى کرد. با این حال سخاوت بلند داشت و تا آخر عمرش براى خود نیندوخت و هیچ گاه کیسه و جیبى براى نگهدارى پول درست نکرد. مقدار شهریه و در آمدى که داشت در میان عمامه اش مى گذاشت و همین اخلاق را تا آخر مرگش هم مراعات مى کرد.او همیشه در جمع طلاب مشهد سخن تازه داشت و در همان آغازین روزهاى ورودش به حوزه دم از آزادى ، استقلال و نبرد با استعمار مى زد. در طول دوران طلبگى اش هیچگاه از آنچه در جهان اسلام مى گذشت غافل نبود.

ریزبین و کنجکاو بود. روزگارى که سایه استعمار ((پیر)) همه جا را فراگرفته بود و در ایران آن روز به خوبى جاى پاى غرب و فرهنگ غرب مشاهده مى شد آگاهانه اوضاع را تحلیل مى نمود و تاریخ ملتها و نهضتهاى اسلامى را مطالعه مى کرد. شعور سیاسى و اندیشه مکتبى فوق العاده داشت و در همان سالهاى اول فعالیتهاى ضد استعمارى خود را آغاز نموده و در ایام تبلیغى در محله هاى ،((حسن بلبل )) فریمان ، سیاه کوه شاوان ((و سر چشمه برشک مشهد و حوالى منبر مى رفت . او از نفوذ کلام و صراحت لهجه بر خوردار بود و سخنش بس ‍ گیرا و مطالبش بس شیرین و جذاب جلوه مى کرد تا جایى که وى لقب سید اسماعیل واعظ به خود گرفت . و در اکثر محافل او سخن مى گفت و بیشتر اوقات همراه ((شیخ غلامرضا طبسى واعظ)) منبر مى رفت . و از تجربیات این خطیب ورزیده بهره مى گرفت .

وى در قیام خونین ۱۳۱۴ مردم مشهد حضور داشت و آن روزگار شوم و خونین ملت ایران را درک کرده و خود سهم عمده داشت ؛ در همین زمان بود که وى همراه پدر پیر خود در – و بحث را ترک گفته وارد هرات گردید.
وى در رمضان ۱۳۱۵ ش . پس از هشت سال تحصیل در حوزه خراسان به وطن مراجعت نمود و قیام علیه بیداد و استبداد ظاهرخانى را از همین نقطه آغاز نمود. او با ایجاد اولین هسته مقاومت و تشکیل در مجتمع اسلام اولین تیر را بر قلب حکومت وقت کابل نشانه رفت . با سخنرانیها و خطابه هاى آتشین خود در هرات کوس رسوایى دوت سلطنتى افغانستان را به صدا در آورد و توانست توجه اقشار مردم و روشنگران جامعه را علیه خاندان سلطنتى و دولتمردان خائن جلب سازد، تا حدى که قلمرو نفوذ کلام و اندیشه هاى الهى او در دورترین نقطه افغانستان حتى در میان جامعه تسنن کارگر افتاد و پرده تزویر و ریاکارى که سالها نقاب خیانت و جنایت دولتمردان وقت بود کنار زده شد. کم کم زنگ بیدارى و آزادى خواهى در کوى و برزن کشور نواخته شد. دولت وقت سیدبلخى را ممنوع الخروج کرد و او تا هشت سال نتوانست از این شهر خارج شود. ولى پس از این مدت دولت مجبور شد اجازه مسافرت به وى بدهد.

آهنگ دیار بلخ

علامه سید اسماعیل در سال ۱۳۲۳ ش از هرات وارد مزار شریف گردید. حدود چهار سال در این سرزمین به سر برد و ضمن ارشاد و تبلیغ ، تشکیلات ((مجتمع اسلامى )) را به منظور بر پایى حکومت اسلامى سر و سامان بخشید و افرادى را در ولایات سمت شمال به عنوان مسئول و معاون کمیته ایالتى معرفى کرد که در ذیل فقط اشاره به کمیته بلخ مى گردد.

مسئولان کمیته ولایتى مزار، حاج محمد رضا، عبدالقادر، عبدالرشید و محمد نعیم خان بودند که هر یک از بزرگان شهر و مسئولان مراکز دولتى به حساب مى آمدند ناگفته نماند رجال و شخصیتهاى دولتى از سایر ولایات به قصد دیدار بلخى وارد این شهر مى شدند از جمله بزرگانى از مردم کابل و سیاستمداران پایتخت روابط خوبى با سید داشتند.

کابل بر بال ملائک

علامه بلخى سال ۱۳۲۷ ش . بنا به دعوت جمعى از اهالى کابل وارد این شهر شد. با آمدن وى کابل پر از شور و هیجان گردید فضاى تاریک شهر رو به روشنایى و امید رفت و شیعیان جان تازه اى گرفتند زمزمه و نفس گرم و خلاوت کلام سید شهر را نورباران کرده بود. طنین فریاد کوبنده علامه بلخى بر کوچه پس کوچه هاى شهر شنیده مى شد و زنگ کوچ ظلمت و تباهى از سرزمین شیران شنیده مى شد در بناگوش کاخ سلطه به صدا درآمده بود. مقر اصلى کمیته مرکزى ((حزب کمیته ارشاد)) در چند اول بود و اعضاى بلند پایه این حزب عبارت بودند از علامه سید اسماعیل بلخى به عنوان رهبر ۲ – سید على گوهر غور بندى ۳ – سید سرور لولنجى ۴ – محمد نعیم خان فرمانده عمومى پلیس کابل ۵ – محمد اسلم خان غزنوى ۶ -دکتر اسدالله رئوفى ۷ – محمد ابراهیم خان گاو سوار ۸ -عبدالغیاث خان کندک مثر (سرهنگ دوم ) ۹- خداى نظر خان ترجمان فرارى ۱۰ -محمد حیدر غزنوى (سرهنگ دوم ) ۱۱ – محمد حسن خان لوامشر اعضا و….

که هر یک از رجال بر جسته لکشرى و مردمى بودند در حزب عضویت داشتند. پس از قیام ۱۳۲۹ از مجموع کار و بلندپایى این حزب هفت نفر در امان ماندند. برخى مفقودالاثر و تنى چند با معیت علامه بلخى در نوروز ۱۳۳۰ ش (دو روز پس از قیام ۱۳۲۹) دستگیر و راهى زندان شدند. آنها حدود ۱۵ سال در بدترین و سیاهترین زندانهاى ستم شاهى به سر بردند تا اینکه دوران صدارت محمد یوسف خان (۱۳۴۳) باصطلاح دوران بازگشت به دموکراسى فرا رسید

یادگار زندان

بلخى بزرگ در مدتى که در زندان به سر برد هیچ گونه تماسى با خارج از محیط زندان نداشت و به طور کلى از طرف رژیم ممنوع الملاقات بود. تنها در برخى موارد با افراد خانواده اش تماسهایى داشتند. انیس و مونس بلخى فقط یک جلد ((قرآن )) بود و بس . وى در این مدت بالاترین بهره را از کلام خدا گرفت تا جایى که خود مى گوید:
۱۷۰۰ مرتبه قرآن را خواندم و به دقت به آیات توجه مى کردم در حدى که هر بار مى خواندم تفسیر نویى به دست مى آوردم . آنگاه فهمیدم ((که کلام الهى عین ذات او بى نهایت است ))

گویى علامه بلخى از هر آیه ۱۷۰۰ مفهوم و معنا درک کرده که خود بسى جاى تاءمل و تفکر است .بعلاوه ۷۵ هزار اشعار حماسى ، سیاسى ، اخلاقى ، عرفانى و… از چکامه هاى زندان وى است که برخى از آن اشعار تحت ((دیوان بلخى )) و جزوات دیگر به چاپ رسیده است .
اینک نمونه هایى از اشعار وى را مى خوانیم :

چکامه حماسى

به پیشگاه سرور آزادگان

سفرهاى بلخى

علامه بلخى پس از آزادى در سال ۱۳۴۶ ش . به قصد زیارت عتبات مقدس ‍ و دیدار با مراجع شیعه وارد ایران گردید و قبل از آنکه طلاب از ورود وى اطلاع پیدا نمایند از مرز خسروى وارد سوریه گردید. پس از زیارت تربت حضرت ((زینب علیه السلام )) و دیدار با برخى از عالمان سوریه وارد حوزه نجف اشرف گردید و از ناحیه طلاب نجف استقبال کم نظیرى از وى صورت گرفت . وى در ((مدرسه کوچک )) آخوند خراسانى (ره ) دید و بازدید داشت و اکثر علما و رجال نجف از وى دیدن نمودند. علامه بلخى هم دیدارهاى خصوصى با مراجع معاصر و ستارگان حوزه نجف داشته است که اینک برخى را یادآور مى شویم از جمله با:

۱٫ قائد اعظم اسلام امام خمینى (ره )
۲٫ بزرگ مرجع تشیع حضرت آیه الله العظمى حکیم (ره )
۳٫ فقیه معاصر شیعه حضرت آیه الله العظمى خویى (ره )
۴٫ حضرت آیه الله سید حسن شیرازى (ره )
۵٫ علامه بزرگوار علامه امینى (ره ) مؤ لف ((الغدیر))
که بیشتر گفتگوهاى وى با امام خمینى (ره ) و آیه الله حکیم (ره ) خلاصه مى شده است . چه اینکه این دو شخصیت بزرگ مرجع سیاسى و دینى جهان تشیع بودند.

سخنرانیهاى بلخى

وى در مدت اندکى در نجف و کربلا ماند و سخنرانیهاى بسیار ارزنده و مهمى ایراد کرد.

ورود به حوزه علمیه قم

علامه سید اسماعیل بلخى پس از ماه محرم ۱۳۴۶ از مرز ((خسروى )) وارد سرزمین خوشرنگ ایران گردید و در ابتدا همراه با خانواده اش به منزل آیه الله سید رضا صدر(ره ) در قم وارد شد. پس از آنگه خبر ورود بلخى به شهر خون و قیام منتشر شد گروه گروه از طلاب ((فیضیه )) و جوانان انقلابى و پر شور قم به دیدار وى آمده ، از او به گرمى پذیرایى و قدر دانى به عمل آوردند تا جایى که از طرف طلاب براى ایراد خطابه دعوت گردید. وى که تازه از حضور مرجع تبعیدى (خمینى کبیر) آمده بود سخنانش ‍ جاذبه اى خاص داشت . دیدار بلخى منحصر به طلاب خارجى نبود و بیش ‍ از همه پیروان خط امام دور او حلقه مى زدند که در کوثر کلامش حلاوت کلام و پیام امام خمینى را مى دیدند. از این رو سالن دفتر تبلیغات براى سخنرانى و دیدار عمومى طلاب آماده گشت . بیش از هزار نفر طلبه و دانشجو گرد آمدند تا از سخنان گرم و انقلابى پیشواى شیعیان افغانستان استفاده نمایند حضرت آیه الله مکارم شیرازى به نمایندگى از طلاب و حوزه به ایشان خیرمقدم گفت . در بخشى از آن پیام چنین آمده است : در یک از آمال و آرزوهاى همه ما در حوزه علمیه قم همیشه این بوده که بزرگانى از نقاط مختلف در اینجا مى آیند صحبتى بکنند و از آنها استفاده بشود… من دو سه جلسه خدمت ایشان رسیدم واقعا یک فصل تازه اى در افکار من گشوده شد.))

خطابه علامه بلخى

آنگاه علامه بلخى خطابه شیواى خود را با این اشعار زیبا آغاز نمود:

حضار محترم : اساتید! علماى اسلام !احتیاج … به علم از ضروریات اولیه است و حاجت به شرح و بیان نیست … همین بشرى که در آراء سیاسى اقتصادى و… اختلاف دارند… ولى باز هم بشر در اصالت علم … اختلاف نظر ندارند… چه خوب است علمى که منتهى شود به یک مقصد و ملاک عقلایى … که به قول بزرگان جنبه اصلاحى و اجتماعى داشته باشد… سرنوشت قم را همه از من بیشتر مى دانید از دوره معصومین علیه السلام معدن تشیع و ارباب علم بوده است …

این نکات را براى این عرض مى کنم : راه دور است اى پسر هوشیار باش … خواب را دور افکن و بیدار باش … آقایان که زیر این تالار مسقف و زیبا نشسته اید… قالیهاى زیبا لباسهاى مزین خوراکیهاى (رنگارنگ ) مسلم بهتر از آن دوره هاست . اما آنها روى بور یا برق هم نداشتند با چراغ نفت هم نه با چراع روغن زیتون … که سبب اذیت حلقوم و اسباب خرابى چشمشان مى شد (سپرى مى کردند) خبر دارید با همین وسایل ابتدایى چقدر تاءلیفات کرده اند… بزرگان این طور زندگى کرده اند. پس نباید از مظلومى و بیچارگى خود و مردم ماءیوس شد فقط اتحاد، مردم صحیح و تعقیب مسلک (مکتب ) راه کامیابى و عامل پیروزى است . علما! بزرگان ! علت مبارزه من چه بود؟ آرزوى شخصى نداشتم ، سلطنت نمى خواستم . شیعیان افغانستان محرومیت داشتند. دیگر چاره نداشتم و حرکتى کردم مظلومانه براى ثبات قانون تشیع و گرفتن حق به ضرب و زور از حلقوم زور…

حوزه علمیه مشهد

علامه بلخى پس از یک هفته اقامت در قم آهنگ خاک خراسان و زیارت تربت پاک خورشید مشرق زمین را نمود با ورود سید حوزه خراسان حال و هواى دیگر پیدا کرد. چرا که او فرزند حوزه است و از همین مدرسه و مکتب علم اسلام و مکتب علوى را در فراز کوه ((بابا)) و ((پامیر)) به اهتزار در آورد. حوزه مشهد پس از سالها فراق و سکوت بر خود مى بالد. طلاب پیر و جوان پس از چند سال غیبت صغراى علامه هم اکنون او را در جمع خود مى بینند که بیش از همه حوزه چشم به راه ابراهیم است که او باید بت شکن زمان باشد. مدرسه عباسقلى خان مجمع عاشقان و محور دلداده گان باسلام مکتب است لحظه اى نیست که رفت و آمد طلاب و سایر بزرگان مشهد قطع گردد.

مردم بلخى را خوب مى شناسند. او سالها قبل واعظ و روضه خوان معروف شهر بود ولى پس از حادثه گوهرشاد دیگر او را ندیدند و هم اکنون از نانوا گرفته تا بقال و استاندار شهر در صف زیارت و دعوت طلبه مهاجر صف کشیده اند. به هر صورت تجلیلى کم نظیرى از او به عمل آمد. وى دد جمع طلاب و سایر مردم سخنرانیهاى زیاد داشت از جمله به فرازهاى از آن خطابه بسنده مى گردد:

تکامل

((ارباب دانش ، حضار گرامى ، یاوران ولى عصر (عج ) افتخار دارم که خود را در بحبوحه علم و دانش مى نگرم و در امواج فیض غرقم …در این لحظه بعد از ۳۲ سال مرارتها و رنجها نصیب من شد… باز آمدم که سجده این خاک کنم ، که خاک این آستان بودن ، و سالها سر به آستان رضا علیه السلام بودم و تراب اقدام طلاب این مدارس بودم … اگر سجده اى قضا شده باشد ادا کنم …))

افتخارات حوزه

((… شیخ طوسیها از همین مدارس اند علامه ها… مفیدها… انصاریها… علم الهدى ها… از همین مدارس اند. بالاخره اصفهانیها و سید رضى ها هم (فرزندان ) همین مدارس اند…))