بَهْران ، سراج الدین محمدبن یحیی ، فقیه و قاضی زیدی مذهب قرن دهم . از این جهت وی را بهران و ابن بهران نامیده اند که نام یکی از اجداد وی بهران بوده است . در ۸۸۸ در شهر صَعْدَه یمن متولد شد و بدین روی به صَعْدی نیز شهرت یافت . نسبت او به قبیله تمیم می رسد و خاندانش اهل بصره بودند.
بهران در جوانی در یمن و حبشه به کار بازرگانی پرداخت و در کنار این شغل ، نزد عالمان دانش آموخت . سیّد مرتضی بن قاسم ، از شخصیتهای مشهور فقه زیدی ، از برجسته ترین استادان وی به شمار می آید (شوکانی ، ج ۲، ص ۲۷۹؛ د.ا.د.ترک ، ذیل مادّه ؛ زرکلی ، ج ۷، ص ۱۴۰).
بهران ، علاوه بر فقه زیدی در برخی علوم دیگر از جمله حدیث ، تفسیر و ادب ، سرآمد بوده و طبع شعر نیز داشته است . او در دوره حکمرانی متوکّل الی الله زیدی ، یحیی بن شمس الدین (۹۴۳ـ ۹۶۵)، منصب قاضی القضاتی یافت ،
رحلت
و سرانجام در ۹۵۷ در زادگاه خویش درگذشت (شوکانی ؛ د.ا.د.ترک ، همانجاها؛ زرکلی ، ج ۷، ص ۱۴۰، ج ۸، ص ۱۵۰؛ عطیه الله ، ج ۱، ص ۳۸۱؛ کحّاله ، ج ۱۲، ص ۱۰۹، ج ۱۳، ص ۲۰۳).
آثار
آثار مهم بهران عبارت است از:
تنقیح القلوب و الابصار یا شرح الاثمار ، در چهار جلد، که شرحی است بر الاثمار فی فقه الائمّه الاطهار یحیی بن شمس الدین که کتابی است در فقه استدلالی زیدیه و دارای نکته های بدیع است . وی در این کتاب ، علاوه بر شرح ، الاثمار را تنفیح و تهذیب کرده است ؛
الکافل بنیل السؤل فی علم الاصول ، کتابی مختصر در اصول فقه زیدیان ؛
المعتمد ، در حدیث ، که مختصری است از صحاح ستّه اهل سنت و جامع الاصول ابن اثیر، و آن را به شیوه ابواب فقه مرتب و تنظیم کرده است ؛
جواهرالاخبار و الا´ثار المستخرجه من لجّه البحرالزخّار ، در اصول دین ، اصول فقه ، فِرَق ، آیات الاحکام ، و تاریخ و فقه زیدی .بهران مآخذ و منابع احادیث مورد استناد در کتاب البحرالزخّار ابن مرتضی (۷۵۵ـ۸۴۰) را از بخش احکام به بعد، استخراج و در ذیل متن نقل کرده است . این اثر همراه با جلد دوم به بعد البحرالزخّار چاپ شده است ؛
حاشیه بر کشّاف زمخشری ، به نام تکمیل الکشّاف و تفسیر ابن کثیر
از دیگر آثار اوست :
المختصر الشّافی در علم عروض و قافیه ؛
قرّه الارواح در معانی و بیان ؛
بهجه الجمال و محجّه الکمال در اخلاق ؛
التّحفه در نحو و علوم زبان عرب (شوکانی ؛د.ا.د.ترک ؛عطیّه الله ، همانجاها؛ابن مرتضی ، ج ۲، ص ر؛زرکلی ، ج ۱، ص ۲۶۹، ج ۷، ص ۱۴۰؛بغدادی ، هدیه العارفین ، ج ۲، ستون ۲۴۳ـ۲۴۴؛همو، ایضاح المکنون ، ج ۱، ستون ۲۶۹).
از وی دیوانی مشتمل بر قصائد و موشّحات ، در مدح یحیی بن شمس الدین و خاندان او بر جای مانده است (ایمن فؤاد سیّد، ص ۲۰۹؛شوکانی ؛ابن مرتضی ، همانجاها).
منابع :
(۱) ابن مرتضی ، کتاب البحر الزخّار ، ج ۲، قاهره ( بی تا. ) ؛
(۲) اسماعیل بغدادی ، ایضاح المکنون ، ج ۱، در حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، ج ۳، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛
(۳) همو، هدیه العارفین ، ج ۲، در حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، ج ۶، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛
(۴) خیرالدین زرکلی ، الاعلام ، بیروت ۱۹۸۰؛
(۵) ایمن فؤاد سید، مصادر تاریخ الیمن فی العصر الاسلامی ، قاهره ۱۹۷۴؛
(۶) محمدبن علی شوکانی ، البدرالطالع ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(۷) احمد عطیه الله ، القاموس الاسلامی ، قاهره ۱۳۸۳ـ۱۳۹۶/ ۱۹۶۳ـ۱۹۷۶؛
(۸) عمررضا کحاله ، معجم المؤلفین ، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
TDVI A , s.v. “Behran” (by Harun غnal)
دانشنامه جهان اسلام جلد ۴