از شاعران نیمه دوم قرن هشتم و اوایل قرن نهم . در سمرقند به دنیا آمد (دولتشاه سمرقندی ، ص ۳۹۳) و به نوشته صفا ۸۸ سال عمر کرد (ج ۴، ص ۴۵۶). وفات او را برخی در ۸۱۵ در سمرقند (امیر علیشیر نوائی ، ص ۱۳؛ اته ، ص ۱۸۸؛ بختاورخان ، ج ۲، ص ۵۴۷) و برخی در هفده رجب ۸۱۴ در ری نوشته اند (صفا، همانجا). با استناد به تاریخ وفات و مدت عمر او، می توان سال ولادتش را حدود ۷۲۶و۷۲۷ تخمین زد. او از شاگردان خواجه عصمت بخارایی * ،متخلص به «نصیری » (انصاری کازرونی ، ص ۲۲۶؛ صفا، ج ۴، ص ۲۸۷)، و خواجه عبدالملک سمرقندی ، متخلص به «عصامی » * (دولتشاه سمرقندی ، ص ۳۷۰ـ۳۷۱) بود. در ابتدای شاعری به حصیربافی اشتغال داشت ، ازینرو «حصیری » تخلص می کرد، اما با پیشنهادِ استادش خواجه عصمت ، تخلصِ «بساطی » را برگزید (همان ، ص ۳۹۳).
بساطی در مجلس سلطان خلیل (حک :۸۰۷ ـ ۸۱۲)، فرزند میرانشاه و نواده تیمور، حاضر می شد و گاه او را مدح می نمود، سلطان نیز از او حمایت می کرد؛ به عنوان مثال برای مطلع غزلی ، هزار دینار صله به او داد که همان موجب شهرت بساطی شد (امین احمد رازی ، ج ۳، ص ۳۷۴؛ دولتشاه سمرقندی ، ص ۳۹۴؛ خلیل ، ص ۱۰۵، ش ۳۶). مطلع این غزل را علی ابراهیم خلیل ، امین احمد رازی ، و دولتشاه سمرقندی (همانجاها) آورده اند: دل شیشه و چشمان تو هر گوشه برندش / مَست اند، مبادا که به شوخی شکنندش .
بساطی به علوم و فنون ادبی آگاهی چندانی نداشت ، جامی (ص ۱۰۲) درباره او گفته است : «شعر وی خالی از لطافتی نیست اما از فضائل مکتسبه بسیار عاری بوده است ، چنانچه ( = چنانکه ) از اشعار وی ظاهر است » و امیر علیشیر نوائی (همانجا) نیز او را «به غایت عامی » معرفی کرده است . او در شمار کسانی است که در غزلیات آنها جنبه عشقی بر جنبه عرفانی ، و تقلید و اقتباس در مضامین بر ابداع و ابتکار غلبه دارد (مؤتمن ، ص ۳۳۶). در انواع قالبها از جمله قصیده ، غزل ، قطعه ، مُخمّس ، و رباعی شعر می سرود. او با شاعرانی چون خیالی بخارایی ، برندق بخارایی * ، خواجه رستم خوریانی ، طاهر ابیوردی و کمال خجندی * (دولتشاه سمرقندی ، ص ۳۹۳، ۴۰۳) معاصر بوده و بعضی از قصاید و غزلهای شاعران معاصر و پیشین خود را پاسخ گفته است (حاکمی ، ص ۱۳۵). با کمال مشاعره داشته ولی سبک او را نمی پسندیده و با او معارضه می کرده است (برای نمونه پاسخهای او به اشعار کمال خجندی رجوع کنید به دولتشاه سمرقندی ، ص ۳۹۳ـ۳۹۴)، تا جایی که در بعضی تذکره ها سببِ مرگ بساطی را نفرینِ کمال دانسته اند (هاشمی سندیلوی ، ص ۳۲۱؛ برای بیت کمال که در آن بساطی را نفرین کرده است رجوع کنید به دولتشاه سمرقندی ، ص ۳۹۳، آزاد بلگرامی ، ص ۱۴۸).
بساطی در مدح ، تغزل ، عرفان ، لغز و معما، و اخلاق شعر سروده است (برای نمونه اشعار او در پند و اخلاق رجوع کنید به انصاری کازرونی ، ص ۲۲۷). او در اشعارش به پاره ای از اساطیر و قصه ها اشاره کرده است (برای نمونه رجوع کنید به حاکمی ، ص ۱۳۴ـ۱۳۵) و همچنین اصطلاحات علوم و فنون گوناگون ، از جمله نجوم ، تصوّف ، موسیقی ، شطرنج و نرد، در دیوان او به چشم می خورد (همان ، ص ۱۳۴ـ۱۳۶).
نسخه ای خطی از دیوان قصاید و غزلیات و مقطعات و رباعیات و معمّیات او در کتابخانه ملی پاریس ، همراه دیوان خیالی وجود دارد (صفا، ج ۴، ص ۴۵۶). نسخه ای دیگر از دیوانش نیز در کتابخانه آصفیه موجود است که ۶۶ صفحه و در هر صفحه دوازده بیت دارد (کتابخانه آصفیه ، ج ۱، ص ۵۵۳) و مجموعاً دیوانی ۷۹۲ بیتی و مختصر است . در فهرست نسخه های خطی فارسی (منزوی ، ج ۳، ص ۲۲۴۹ـ۲۲۵۰) نام و نشان ده نسخه از اشعار او ذکر شده است . بساطی در ستایش دیوان خود شعری سروده که در مرقوم پنجم کتاب سلّم السموات انصاری کازرونی (ص ۲۲۶ـ ۲۲۷) مضبوط است .
منابع :
(۱) میرغلامعلی بن نوح آزاد بلگرامی ، خزانه عامره ، نسخه عکسی از چاپ سنگی کانپور ۱۸۷۱؛
(۲) کارل هرمان اته ، تاریخ ادبیات فارسی ، ترجمه با حواشی رضازاده شفق ، تهران ۱۳۵۶ ش ؛
(۳) امیر علیشیر نوائی ، تذکره مجالس النفائس ، چاپ علی اصغر حکمت ، تهران ۱۳۶۳ ش ؛
(۴) امین احمد رازی ، هفت اقلیم ، چاپ جواد فاضل ، تهران ( بی تا. ) ؛
(۵) ابوالقاسم انصاری کازرونی ، مرقوم پنجم کتاب سُلّم السموات ، چاپ یحیی قریب ، تهران ۱۳۴۰ ش ؛
(۶) محمد بختاورخان ، مرآه العالم : تاریخ اورنگ زیب ، چاپ ساجده س . علوی ، لاهور ۱۹۷۹؛
(۷) تقی الدین بلیانی ، عرفات العاشقین ، نسخه عکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانه ملک ، ش ۵۳۲۴ ؛
(۸) عبدالرحمن بن احمد جامی ، بهارستان ، چاپ افست تهران ۱۳۴۸ ش ؛
(۹) اسماعیل حاکمی ، «معرفی چند نسخه خطی از دیوان بساطی سمرقندی » ، در یادگارنامه حبیب یغمائی ، چاپ غلامحسین یوسفی ، محمد ابراهیم باستانی پاریزی ، و ایرج افشار، تهران ۱۳۵۶ ش ؛
(۱۰) علی ابراهیم خلیل ، تذکره صحف ابراهیم ، نسخه عکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ، ش ۶۶۳؛
(۱۱) دولتشاه سمرقندی ، تذکره الشعراء دولتشاه سمرقندی ، چاپ محمد عباسی ، تهران ( تاریخ مقدمه ۱۳۳۷ ش ) ؛
(۱۲) ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، ج ۴، تهران ۱۳۷۲ ش ؛
(۱۳) کتابخانه آصفیه ، فهرست مشروح بعض کتب نفیسه قلمیه مخزونه کتب خانه آصفیه سرکار عالی ، مرتبه میر عثمان علی خان بهادر ، حیدر آباد دکن ۱۳۵۷؛
(۱۴) احمد منزوی ، فهرست نسخه های خطّی فارسی ، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش ؛
زین العابدین مؤتمن ، تحوّل شعر فارسی ، تهران ] تاریخ
(۱۵) مقدمه ۱۳۳۹ ش
(۱۶) احمد علی هاشمی سندیلوی ، تذکره مخزن الغرائب ، چاپ محمد باقر، لاهور ۱۹۶۸ـ۱۹۷۰٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۳