خالدبن ابى اسماعیل کوفى، راوى امامى قرن سوم. نجاشى (ص ۱۵۰) او را ثقه دانسته است و متأخران نیز به تبع نجاشى او را توثیق کردهاند (براى نمونه رجوع کنید به ابنداوود حلّى، ص ۸۶؛ اردبیلى، ج ۱، ص ۲۸۹؛ مامقانى، ج ۲۵، ص ۳۵؛ قس سبزوارى، ص ۲۱۵).
علامه حلّى (ص ۱۳۸) خالدبن اسماعیل کوفى را ثقه دانسته که احتمالا لفظ «ابى» از آن ساقط شده است (براى تفصیل بیشتر در اینباره و احتمال اتحاد این دو رجوع کنید به نورى، ج ۴، ص ۳۷۸ـ۳۷۹). البته طوسى در رجال (ص ۱۹۷) فردى به نام خالدبن اسماعیلبن ایوب مخزومى را در شمار اصحاب امام صادق علیهالسلام برشمرده که مجهول است (رجوع کنید به مامقانى، ج ۲۵، ص ۴۸).
برخى احتمال دادهاند که نام پدر خالد، بکربن اشعث باشد (تفرشى، ج ۲، ص ۱۸۰، پانویس ۳؛ جاپلقى بروجردى، ج ۱، ص ۴۵۰؛مامقانى، ج ۲۵، ص ۳۵، ۶۳، ۱۴۳ـ۱۴۴)، زیرا نجاشى (ص ۱۰۹) کنیه بکر را ابواسماعیل یاد کرده است. بنابراین، احتمالا خالدبن ابىاسماعیل همان خالدبن بکر ملقب به طویل است که در سند روایتى در باب وصیت نیز آمده است (رجوع کنید به کلینى، ج ۷، ص ۶۱ـ۶۲؛ ابنبابویه، ج ۴، ص ۱۶۹؛ طوسى، ۱۳۹۰، ج ۹، ص ۲۳۶).
با وجود این چون بکر پدر خالد طویل در زمان امام صادق علیهالسلام درگذشته (رجوع کنید به کلینى، همانجا)، و به تصریح نجاشى (همانجا) بکربن اشعث از امام کاظم علیهالسلام روایت کرده، اتحاد این دو منتفى است. در ضمن یکى بودن کنیه بکربن اشعث و پدر خالد احتمالى بیش نیست (شوشترى، ج ۴، ص ۹۷؛ خویى، ج ۷، ص ۱۴).
ابن بابویه به واسطه خالد از عبدالاعلى مولى آلسام، از اصحاب امام صادق علیهالسلام، روایت کرده است (رجوع کنید به ج ۴، ص ۴۴۴). صفوان بن یحیى، عبداللّه بن مسکان و جعفربن بشیر نیز از وى حدیث نقل کرده اند (اردبیلى، همانجا؛ خویى، ج ۷، ص ۱۰). طُرَیحى (ص ۶۵) و کاظمى (ص ۵۵) معیار تمایز وى از راویان مشترک با وى را روایت صفوان از او دانسته اند.
بنابراین ظاهراً لفظ ابى از سند روایت مذکور در کافى نیز افتاده است (رجوع کنید به کلینى، ج ۵، ص ۵۶۹). خالد، هم بىواسطه (رجوع کنید به طوسى، ۱۳۹۰، ج ۲، ص ۳۷۶) و هم با واسطه از امام صادق علیهالسلام روایت کرده، لذا احتمالا از اصحاب آن حضرت بوده است. همچنین خالد صاحبِ یکى از اصول شیعه است که صفوان بن یحیى آن را روایت کرده است (نجاشى، ص ۱۵۰؛ طوسى، ۱۴۲۰، ص ۱۷۴؛ قس ابنشهرآشوب، ص ۴۶؛ نیز رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، ج ۲، ص ۱۴۸). طریق شیخ طوسى به این کتاب ضعیف دانسته شده است (رجوع کنید به نورى، ج ۶، ص ۱۳۰؛ خویى، همانجا).
منابع:
(۱) آقابزرگ طهرانى؛
(۲) ابنبابویه، کتاب مَن لایـَحضُرُهالفقیه، چاپ علىاکبر غفارى، قم ۱۴۰۴؛
(۳) ابنداوود حلّى، کتابالرجال، چاپ محمدصادق آلبحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم (بىتا.)؛
(۴) ابنشهرآشوب، معالمالعلماء، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱؛
(۵) محمدبن على اردبیلى، جامعالرواه و ازاحه الاشتباهات عنالطرق و الاسناد، قم: مکتبهالمحمدى، (بىتا.)؛
(۶) مصطفىبن حسین تفرشى، نقدالرجال، قم ۱۴۱۸؛
(۷) علىاصغربن محمدشفیع جاپلقى بروجردى، طرائف المقال فى معرفه طبقاتالرجال، چاپ مهدى رجایى، قم ۱۴۱۰؛
(۸) خویى؛
(۹) محمدباقربن محمدمؤمن سبزوارى، ذخیرهالمعاد فى شرحالارشاد، چاپ سنگى تهران ۱۲۷۳ـ۱۲۷۴، چاپ افست قم (بىتا.)؛
(۱۰) شوشترى؛
(۱۱) فخرالدینبن محمد طریحى، جامعالمقال فیما یتعلق باحوال الحدیث و الرجال، چاپ محمدکاظم طریحى، تهران ?( ۱۳۷۴)؛
(۱۲) محمدبن حسن طوسى، تهذیبالاحکام، چاپ حسن موسوى خرسان، تهران ۱۳۹۰؛
(۱۳) همو، رجالالطوسى، چاپ جواد قیومى اصفهانى، قم ۱۴۱۵؛
(۱۴) همو، فهرست کتبالشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائى، قم ۱۴۲۰؛
(۱۵) حسنبن یوسف علامه حلّى، خلاصه الاقوال فى معرفه الرجال، چاپ جواد قیومى اصفهانى، (قم) ۱۴۱۷؛
(۱۶) محمدامینبن محمدعلى کاظمى، هدایهالمحدثین الى طریقه المحمدین، چاپ مهدى رجایى، قم ۱۴۰۵؛
(۱۷) کلینى؛
(۱۸) عبداللّه مامقانى، تنقیح المقال فى علمالرجال، چاپ محیىالدین مامقانى، قم ۱۴۲۳ـ؛
(۱۹) احمدبن على نجاشى، فهرست اسماء مصنّفى الشیعهالمشتهر ب رجال النجاشى، چاپ موسى شبیرى زنجانى، قم ۱۴۰۷؛
(۲۰) حسینبن محمدتقى نورى، خاتمه مستدرک الوسائل، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۴