خارجه بن زید، یکى از هفت فقیه نامدار مدینه (فقهاى سبعه)، از تابعین. کنیه اش ابوزید و القاب مهم او، انصارى و نجارى و مدنى بوده است (رجوع کنید به ابنسعد، ج ۵، ص ۲۶۲؛ خلیفهبن خیاط، ص ۴۳۷؛ ابنحجر عسقلانى، ۱۴۰۴، ج ۳، ص ۶۵). پدرش، زیدبن ثابت*، از صحابه و از کاتبان وحى بود که در تدوین قرآن در زمان ابوبکر و عثمان هم نقش مهمى داشت.
مادر او، امّ سعد، دختر سعدبن ربیع (از کاتبان عرب در دوره جاهلیت و از اصحاب بیعت نخستین عقبه) بود (رجوع کنید به واقدى، ج ۱، ص ۱۶۵، ۳۳۱؛ ابن سعد، ج ۳، ص ۵۲۲؛ خلیفه بن خیاط، همانجا؛ ابن ابى داوود، ص ۷ـ۲۷؛ قس ذهبى، ۱۴۱۳، ج ۲، ص ۵۲۶؛ ابنحجر عسقلانى، ۱۴۰۵، ج ۸، ص ۴۳۹ که امّ علاءانصارى را مادر او دانسته اند).
تاریخ تولد خارجه در منابع ذکر نشده، اما از تصریح تراجمنگاران به تاریخ وفات (۹۹ یا ۱۰۰) و سن او (هفتاد سال) مى توان دریافت که احتمالا سال ۲۹ یا ۳۰ بوده است (رجوع کنید به ابن سعد، ج ۵، ص ۲۶۲ـ۲۶۳؛ابن حِبّان، ج ۴، ص ۲۱۱؛ابن عساکر، ج ۱۵، ص ۳۹۷).
خارجه بن زید در خانوادهاى اهل علم پرورش یافت و از پدر، مادر و عمویش (یزیدبن ثابت) حدیث نقل کرده است (درباره نقل حدیث از عمویش یزید رجوع کنید به ادامه مقاله). از دیگر مشایخ او اسامه بن زیدبن حارثه، عبدالرحمانبن ابى عمره و امّ علاء انصارى بوده اند.
برخى راویان حدیث از او عبارت اند از:
پسرش، سلیمان؛
برادرزادهاش، سعیدبن سلیمان؛
عثمانبن حکیم؛
عبداللّه بن ذکوان و
محمدبن مسلم زُهْرى (ابویعلى موصلى، ج ۲، ص ۲۳۶؛ابن ابى حاتم، ج ۳، ص ۳۷۴؛ذهبى، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۴، ص ۴۳۸؛براى دیگر راویان حدیث از او رجوع کنید به مِزّى، ج ۸، ص ۹ـ۱۰).
رجال شناسانِ اهل سنّت، خارجه را ثقه معرفى کرده (رجوع کنید به عجلى، ص۱۴۰؛ابن حبّان، همانجا؛باجى، ج ۲، ص ۵۷۵) و برخى از آنان او را «کثیرالحدیث» خوانده اند (براى نمونه رجوع کنید به ابن سعد، ج ۵، ص ۲۶۲؛قس ذهبى، ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷، ج ۱، ص ۹۱ـ ۹۲ که نام او را به استناد «قلیلالحدیث» بودن، در شمار حافظان نیاورده است).
با این همه، اِسناد روایتها و گزارشهاى او در بسیارى موارد گسسته (مقطوعالسند) است، مانند روایت او از یزیدبن ثابت، که پیش از تولد خارجه در جنگ یمامه کشته شده بود و نیز گزارش او درباره خالدبن ولید، که به دوره پیش از تولد خارجه بازمى گردد (رجوع کنید به واقدى، ج ۳، ص ۸۷۷؛ابنعبدالبرّ، ج ۲، ص ۳۴۶؛ابنحجر عسقلانى، ۱۴۰۴، ج ۳، ص ۶۶).
برخى نام خارجه بن زید را در شمار پانزده نفرى که پس از صحابیان، مرجع مردم شناخته مى شدند (رجوع کنید به ابن سعد، ج ۲، ص ۳۸۳؛ابن عساکر، ج ۶، ص ۱۵۳) یا در زمره ده فقیه نامدار مدینه آورده (براى نمونه رجوع کنید به ابنعساکر، ج ۴۹، ص ۲۶۲) و شمارى دیگر او را یکى از «فقهاى سبعه» (هفت فقیه صاحب فتوا در آن دوره) خوانده اند (براى نمونه رجوع کنید به ابوزهره، ص ۱۷۲).
احادیث خارجه بن زید بیشتر درباره احکام فقهى، به ویژه احکام قضایى است. او علاوه بر افتا به تقسیم مواریث و تنظیم شهادت نامه ها نیز مى پرداخت (رجوع کنید به ابنسعد؛ابنحبّان، همانجاها؛مزّى، ج ۸، ص۱۰ـ۱۱). محدّثان و فقهایى چون مالک بن انس (ج ۱، ص ۳۲۹ـ۳۳۰)، بخارى (ج ۳، ص ۲۰۵ـ۲۰۶)، شافعى (ج ۴، جزء۸، ص ۴) و حتى فقهاى شیعه مانند شیخ طوسى (ج ۶، ص ۳۶۳) در آثار خود بدانها احتجاج کرده اند.
بخش اعظم حیات خارجه بن زید، همزمان با حکومت خلفاى اموى بود. وى در جوانى همراه با جمعى از مردم مدینه براى گزارش حادثه اى به معاویه، به دمشق سفر کرد. بنابر گزارشهاى تاریخى، او در عرصه فقاهت و افتا در دوره خلافت عبدالملک بن مروان، ولیدبن عبدالملک، سلیمان بن عبدالملک و عمربن عبدالعزیز شهرت بسیار داشته است.
به ویژه، عمربن عبدالعزیز وى را بسیار محترم مى داشت، چنانکه به حکمران خود در مدینه فرمان داد از میان کسانى که پرداخت مقررى آنان از دیوان قطع شده بود، فقط مقررى او را دوباره برقرار سازد. همچنین عمربن عبدالعزیز از درگذشت او بسیار متأسف شد (رجوع کنید به ابنسعد، ج ۵، ص ۳۸۴؛یعقوبى، ج ۲، ص ۲۸۲، ۲۹۸، ۳۰۸؛ابنعساکر، ج ۱۵، ص ۳۹۵ـ ۳۹۶).
نمونه هایى از مشورت طلبى و پرسش خلیفگان مذکور از خارجه، در پاره اى منابع تاریخى و حدیثى انعکاس یافته است (براى نمونه رجوع کنید به مالکبن انس، ج ۱، ص ۳۲۹؛شافعى، همانجا؛واقدى، ج ۳، ص ۱۱۰۵؛یعقوبى، ج ۲، ص ۲۹۸).
شرح حال نگاران خارجه بن زید را به زهد و تقوا و عبادت پیشگى ستوده اند، او در پایان عمر از مردم کناره گرفت و از اینرو، بسیارى از آرا و احادیث او انتشار نیافت (براى نمونه رجوع کنید به ابنسعد، همانجا؛ابونعیم اصفهانى، ج ۲، ص ۱۸۹؛نیز رجوع کنید به ابوزهره، همانجا).
وى با امام سجاد علیهالسلام همعصر بود، ولى در منابع تاریخى سخنى درباره مناسبات او با آن حضرت نیامده که ظاهرآ ناشى از مناسبات مستحکم او با حاکمان وقت و همرأیى با آنان بوده است. ظاهراً به همین سبب، وى برخلاف برادرانش که در واقعه حرّه جان باختند، از آن حادثه بزرگ جان سالم به در برد (رجوع کنید به ابنسعد، ج ۵، ص ۲۶۳ـ۲۶۵؛خلیفه بن خیاط، ص ۴۳۷).
رحلت
خارجه بن زید در سال ۹۹ یا ۱۰۰ در مدینه وفات یافت و حاکم مدینه، به فرمان عمربن عبدالعزیز، بر جنازه اش نمازگزارد. در پارهاى منابع، داستانهایى از سخن گفتن او بعد از مرگ ذکر شده است (رجوع کنید به ابنسعد، ج ۵، ص ۲۶۳؛خلیفه بن خیاط؛ابن حبّان، همانجاها).
منابع:
(۱) ابنابىحاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت (بىتا.)؛
(۲) ابنابىداوود، کتاب المصاحف، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵؛
(۳) ابنحِبّان، کتاب الثقات، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت (بىتا.)؛
(۴) ابنحجر عسقلانى، الاصابه فى تمییز الصحابه، چاپ عادل احمد عبدالموجود و على محمد معوض، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵؛
(۵) همو، کتاب تهذیب التهذیب، (بیروت )۱۴۰۴/۱۹۸۴؛
(۶) ابنسعد (بیروت)؛
(۷) ابنعبدالبرّ، الاستیعاب فى معرفه الاصحاب، چاپ على محمد بجاوى، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛
(۸) ابنعساکر، تاریخ مدینه دمشق، چاپ على شیرى، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱؛
(۹) محمد ابوزهره، الامام الصادق: حیاته و عصره، آراؤه و فقهه، قاهره ۱۹۹۳؛
(۱۰) ابونعیم اصفهانى، حلیهالاولیاء و طبقات الأصفیاء، چاپ محمدامین خانجى، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷؛
(۱۱) ابویعلى موصلى، مسند ابىیعلى الموصلى، چاپ حسین سلیم اسد، دمشق ۱۴۰۴ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۴ـ۱۹۸۸؛
(۱۲) سلیمانبن خلف باجى، التعدیل و التجریح لمن خرج عنه البخارى فى الجامع الصحیح، چاپ احمد بزار، (رباط) ۱۴۱۱/۱۹۹۱؛
(۱۳) محمدبن اسماعیل بخارى، صحیح البخارى، (چاپ محمد ذهنىافندى)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت (بىتا.)؛
(۱۴) خلیفهبن خیاط، کتاب الطبقات، روایه موسىبن زکریا تسترى، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳؛
(۱۵) محمدبن احمد ذهبى، سیر اعلامالنبلاء، چاپ شعیب أرنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸؛
(۱۶) همو، الکاشف فى معرفه من له روایه فى الکتب السته، چاپ محمد عوامه و احمدمحمد نمر خطیب، جده ۱۴۱۳/۱۹۹۲؛
(۱۷) همو، کتاب تذکره الحفاظ، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ ۱۹۵۸، چاپ افست بیروت (بىتا.)؛
(۱۸) محمدبن ادریس شافعى، الاُمّ، چاپ محمد زهرىنجار، بیروت (بىتا.)؛
(۱۹) محمدبن حسن طوسى، کتاب الخلاف، قم ۱۴۰۷ـ۱۴۱۷؛
(۲۰) احمدبن عبداللّه عجلى، تاریخ الثّقات، بهترتیب علىبن ابىبکر هیثمى و تضمینات ابنحجر عسقلانى، چاپ عبدالمعطى قلعجى، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۴؛
(۲۱) مالکبن انس، المُوَطَّأ، چاپ محمدفؤاد عبدالباقى، بیروت ۱۴۰۶؛
(۲۲) یوسفبن عبدالرحمان مِزّى، تهذیب الکمال فى اسماء الرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲؛
(۲۳) محمدبن عمر واقدى، کتاب المغازى، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶؛
(۲۴) یعقوبى، تاریخ.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۴