ملااسماعیل‌بن محمدحسین مازندرانی ، طبری‌الاصل مشهور به خواجویی، حکیم و فقیه و متکلم شیعی قرن دوازدهم. شهرت وی به‌حسب اقامت طولانی او در محلۀ خواجوی اصفهان است (قزوینی، ص۶۷؛ خوانساری، ج ۱، ص ۱۱۴).
خواجویی در ۱۱۰۰ به دنیا آمد (مدرس گیلانی، ص ۴۵) و برای کسب علم وارد حوزۀ اصفهان شد. از استادان وی فاضل هندی (متوفی ۱۱۳۷) را نام برده‌اند. همچنین ممکن است که وی از اساتیدی چون محمدجعفر خراسانی اصفهانی و ملاحمزه گیلانی و ملامحمدصادق اردستانی (متوفی ۱۱۴۳) بهره برده باشد (خوانساری، ج ۱، ص ۱۱۹؛ آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج ۳، ص ۳۰۹؛ آشتیانی، ج ۴، ص۱۵۲ـ۱۵۳، ۲۳۷ پانوشت).
خواجویی بعدها از محققان و مدرّسان علوم عقلی و نقلی گردید و تا پایان عمر به تعلیم این علوم پرداخت. بارها کتاب الشفاء ابن‌سینا را درس داد و با داشتن حافظۀ قوی، بسیاری از قسمتهای آن را از بر بود (قزوینی، ص ۶۷ـ۶۸؛ حسینی زنوزی، ج۲، ص ۷۲ـ۷۳).
شاگردان
مشهورترین شاگردان وی
ملامهدی نراقی * (متوفی ۱۲۰۹)،
آقامحمد بیدآبادی * (متوفی ۱۱۹۸)،
میرزاابوالقاسم مدرس خاتون‌آبادی (متوفی ۱۲۰۲) و
ملامحراب گیلانی (متوفی ۱۲۷۱) بوده‌اند (خوانساری، همانجا؛ آقابزرگ طهرانی، ۱۳۷۲، ص ۶۳).
حملۀ افاغنه به ایران و محاصرۀ اصفهان از رویدادهای مهم سیاسی و تاریخی زندگانی خواجویی است. وی در حاشیۀ کتاب الاربعین شیخ‌بهایی، پاره‌ای از آن حوادث را گزارش کرده است (خوانساری، ج ۱، ص ۱۱۴ـ ۱۱۵؛ مدرس گیلانی، همانجا). در آن حمله او را حبس کردند و اموالش را به غارت بردند. ازاین‌رو به خاتون‌آباد در نزدیکی اصفهان رفت (گزی‌اصفهانی، ص ۳۸).
خواجویی جامع علوم عقلی و نقلی و از احیاکنندگان حوزۀ فلسفی اصفهان، پس از حملۀ افاغنه، بود (خوانساری، ج ۱، ص ۱۱۴). وی با این‌که در عصر پس از ملاصدرا زندگی می‌کرد، اما متأثر از او نبود (آشتیانی، ج ۴، ص ۱۵۳). همچنین در زهد و تقوا و اعراض از دنیا و تأسی به سیرۀ رسول اکرم صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم و امامان شیعه علیهم‌السلام سرآمد عصر خود و نیز مورد احترام همۀ اقشار و اصناف جامعۀ روزگار خود بود. وی همچنین نزد نادرشاه (۱۱۰۰ـ۱۱۶۰) منزلت خاصی داشت و نادر به توصیه‌های او عمل می‌کرد (خوانساری، همانجا، ص ۳۰۵؛ قمی، ج ۲، ص۲۰۰؛ مهدوی، ص ۱۳۷).محمدجعفر خواجویی فرزند وی و نیز نوه خواجویی، محمداسماعیل خواجویی ثانی، بعدها از عالمان و ادیبان عصر خود شدند.
رحلت
دربارۀ تاریخ وفات خواجویی، اختلاف‌نظر هست. شیخ‌عبدالنبی قزوینی (ص ۶۹) وفات وی را در ۱۱۷۷ دانسته، اما منابع متأخر (خوانساری، ج ۱، ص ۱۱۹؛مدرس گیلانی، همانجا؛آقابزرگ طهرانی، ۱۳۷۲، ص ۶۳) آن را در ۱۱۷۳ نوشته‌اند. مدفن وی در تخت فولاد اصفهان در نزدیکی قبر فاضل هندی است.
آثار
خواجویی صاحب آثار متعدد و متنوعی بوده است.
برخی از آثار منتشر شدۀ وی عبارت‌اند از:
الرسائل الاعتقادیه که مجموعه‌ای است شامل هجده رساله در موضوعات کلامی و اعتقادی که توسط سیدمهدی رجائی در ۱۴۱۱ درقم منتشر شده است،
ثمرۀ‌الفؤاد فی‌نبذ من مسائل المعاد و ابطال زمان موهوم که در جلد چهارم منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران (ص ۱۵۱ـ۲۹۱) به کوشش سیدجلال‌الدین آشتیانی در ۱۳۵۷ در مشهد چاپ شده است و
مفتاح الفلاح و مصباح النجاح فی شرح دعاءالصباح که به اهتمام سیدمهدی رجائی در ۱۴۱۱ در مشهد منتشر شده است.
رسالۀ فی‌الغناء ، که به کوشش علی مختاری و سیدرسول کاظمی‌نسب، در مجموعۀ میراث فقهی (۱): غنا و موسیقی (ص ۵۳۵ـ۶۴۶) در۱۳۷۶در قم چاپ شده است (برای فهرست دیگر آثار باقیمانده و شناخته شده او، رجوع کنید به خواجوئی، مقدمۀ رجائی، ص ۲۶ـ۴۷).
منابع:
(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف‌الشیعه، بیروت، ۱۴۰۳، همو، طبقات اعلام‌الشیعه، الکواکب المنتشره فی‌القرن الثانی بعدالعشره ، قم، ۱۴۲۲، سیدجلال‌الدین آشتیانی، منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران ، مشهد، ۱۳۵۷؛
(۲) محمدحسن حسینی زنوزی، ریاض‌الجنه ، چاپ علی رفیعی، قم؛
(۳) ۱۳۷۸؛
(۴) محمدباقربن زین‌العابدین خواسازی، روضات‌الجنات فی احوال‌العلماء و السادات ، چاپ اسداللّه اسماعیلیان، قم، ۱۳۹۰/۱۳۹۲؛
(۵) ملامحمد اسماعیل خواجوئی، الرسائل‌الاعتقادیه (۱)، چاپ سیدمهدی رجائی، قم، ۱۴۱۱؛
(۶) عبدالنبی قزوینی، تمیم امل‌الا´مل ، چاپ سیداحمد حسینی، قم، ۱۴۰۷؛
(۷) شیخ عباس قمی، الکنی و الالقاب ، تهران، ۱۳۶۸؛
(۸) عبدالکریم کزی اصفهانی، تذکرهۀ‌القبور ، چاپ ناصر باقری بیدهندی، قم، ۱۳۷۱؛
(۹) مرتضی مدرس گیلانی، منتخب معجم‌الحکماء ، چاپ منوچهر صدوقی‌ها، تهران، ۱۳۸۱؛
(۱۰) سیدمصلح‌الدین مهدوی، تذکره‌القبور یا دانشمندان و بزرگان اصفهان ، اصفهان، ۱۳۴۸؛
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۵