وى یکى از دوازده پیامبر غیر اولوالعزم بنی‌اسرائیل* به شمار می‌رود (هاکس، ذیل مادّه؛ نیز رجوع کنید به >دانشنامه معیار کتاب مقدّس<، ذیل مادّه) و کتاب او با نام خودش در عهد عتیق آمده است. حبقّوق واژه‌اى عبرى است که براى آن معانى گوناگونى ذکر شده است، از جمله «کسى که به آغوش کشید» (هاکس، همانجا)، «گیاهى خوشبو» (د. جودائیکا، ذیل مادّه) و «کسى که گلاویز می‌شود» (ناظر به کشمکش روحانى او با خدا؛ >دانشنامه معیار کتاب مقدّس<، همانجا).
درباره زندگى حبقّوق نبى اطلاع دقیقى در دست نیست و جز در کتابش در جاى دیگرى از عهد عتیق نامى از او برده نشده است (همانجا).
بنابر آنچه در کتاب حبقّوق نبى (:۱ ۶) درباره پیشگویى حمله کلدانیان آمده است، معلوم می‌شود که دوره نبوت او تقریباً هم‌زمان با سقوط پایتخت آشوریان و پیروزى بابلیها ــبه فرماندهى بختنصّر*ــ در سال ۶۱۲ق م بوده است (د. جودائیکا؛ >دانشنامه معیار کتاب مقدّس<، همانجاها). به گفته برخى محققان متأخر، وى در دوره سلطنت یهویاقیم (۶۰۹ـ۵۹۸ ق م) یا کمى پیش‌تر از آن، در اواخر دوره سلطنت یوشیا (۶۳۹ـ۶۰۹ق م)، می‌زیسته است (رجوع کنید به د. جودائیکا، همانجا).
داستانهایى درباره حبقّوق، به‌ویژه بر اساس معناى لغوى نام وى، شکل گرفته که به افسانه شبیه‌تر است تا تاریخ، از جمله ماجراى «زیبا و اژدها» که شرح خدمت او به دانیال در چاه شیران است (رجوع کنید به >دانشنامه معیار کتاب مقدّس<؛ د. جودائیکا، همانجاها). همچنین درباره حضور وى در میان اسیران بنی‌اسرائیل که به بابل برده شدند و نیز آمدن وى به ایران، گزارشهایى وجود دارد، ولى گفته شده است که این گزارشها مبناى تاریخى ندارند (رجوع کنید به د. ایرانیکا، ذیل مادّه).
نام حبقّوق و اشاراتى به کتاب او در پاره‌اى متون حدیثى و تفسیرى اسلامى یافت می‌شود. نام وى در این منابع اغلب حَیقوق و حَیقوق ضبط شده است. ذکر نام حبقّوق در متون اسلامى عمدتاً بدان سبب است که گفته‌هاى وى در باب سوم کتابش بشارتى برظهور پیامبر اسلام دانسته می‌شود. براساس حدیثى شیعى که ابن‌بابویه (۱۳۵۷ش، ص ۴۲۸؛همو، ۱۳۶۳ش، ج ۱، ص ۱۶۵ـ۱۶۶) نقل کرده است، امام رضا علیه‌السلام در مناظره با رأس الجالوت یهود، براى دفاع از حقانیت اسلام، به بشارت حبقّوق به ظهور حضرت محمد صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم و نزول قرآن استناد کرد و او نیز پذیرفت. این بخش از این حدیث طولانى ــکه گزارشى تفصیلى از مناظره امام رضا با بزرگان ادیان و مذاهب آن روزگار در حضور مأمون است در منابع بعدى شیعى نیز نقل شده است (براى نمونه رجوع کنید به طبرسى، ج ۲، ص ۲۱۰؛مجلسى، ج ۱۰، ص ۳۰۸؛حویزى، ج ۲، ص ۸۱؛جزایرى، ص ۴۴۳).
در برخى منابع کلامى شیعى نیز، بدون اشاره به این حدیث، به جملاتى از کتاب حبقّوق ناظر به بشارت به ظهور پیامبر اسلام استناد شده است که با عبارات ذکر شده در این حدیث اختلافاتى دارد (رجوع کنید به قطب راوندى، ج ۱، ص ۷۴؛بیاضى، ج ۱، ص ۵۵). همچنین نام حبقّوق در دعاى امّداود ــکه خواندن آن در روز نیمه رجب توصیه شده است ــ ذکر شده است (رجوع کنید به طوسى، ص ۸۰۹).
در متون حدیثى و روایى اهل‌سنّت ظاهراً از حبقّوق نامی‌برده نشده است؛اما فخررازى در التفسیرالکبیر (ج ۳، ص ۳۷)، به مناسبت نقل شواهدى از کتابهاى مقدّس یهود و نصارا در اثبات نبوت پیامبر اسلام، جملاتى از کتاب حبقّوق را نیز آورده است. همچنین کتاب حبقّوق را در زمره کتبى قرار داده که در آنها بشارت به بعثت پیامبر اسلام وجود دارد (ج ۱۲، ص ۴۷؛نیز رجوع کنید به ابوالسعود، ج ۳، ص ۶۰؛آلوسى، ج ۶، ص ۱۸۴). در عین حال، عباراتى که در برخى از این منابع، چه شیعى چه سنّى، از کتاب حبقّوق درباره بشارت به ظهور پیامبر اسلام نقل شده است، با عبارات نسخه موجود از این کتاب اختلافات بسیارى دارد، از جمله اینکه در نسخه کنونى نامى از رسول اکرم برده نشده است.
کتاب حبقّوق سِفرِ سى و پنجم عهد عتیق و هشتمین سِفر از اسفار دوازده پیامبر غیر اولوالعزم بنی‌اسرائیل و از جمله کتابهاى مختصر عهد عتیق است. این کتاب سه باب دارد و محتواى آن به پنج بخش تقسیم‌پذیر است. در بابهاى اول و دومِ این کتاب، که چهار بخش نخست آن را دربرمی‌گیرد، آمده است که حبقّوق از ظلم و بی‌عدالتى در میان قوم یهود به درگاه خدا شکوه کرد و خدا در پاسخ به او مژده داد که بابلیها آنان را به اسارت خواهند برد.
سپس حبقّوق از خدا پرسید چگونه بابلیها بر قوم یهود که از آنان عادل‌ترند غلبه خواهند کرد و آنان را اسیر خواهند کرد؟ خدا جواب داد که پیروزى و شادى بابلیها موقت است و آنان نابود خواهند شد و مردمانِ عادل با ایمانشان خواهند زیست. بخش پنجم (باب سوم)، که خلاصه و نتیجه اقوال حبقّوق در دو باب پیشین است، مناجاتى شعرگونه است (براى گزارشى از محتواى کتاب رجوع کنید به >دانشنامه معیار کتاب مقدّس<؛د. جودائیکا؛هاکس، همانجاها). تفسیرى از دو باب اول این کتاب در طومارهاى بحرالمیت کشف شده است (رجوع کنید به التوراه کتابات مابین‌العهدین، ج ۱، ص ۲۸۱ـ۲۹۵). برخى تعالیم این کتاب (۴:۲) بر رهبران بزرگ مسیحى، نظیر پولس، آگوستین و لوتر، اثر گذار بوده است (هیوم، ص ۲۵۰).
آرامگاهى منسوب به حبقّوق در جنوب‌غربى شهر تویسرکان* قرار دارد که از بناهاى ارزشمند تاریخى ایران است. سازمان میراث فرهنگى جمهورى اسلامى ایران در ۱۳۶۹ش این آرامگاه و محوطه اصلى آن را کشف کرد («بقعه حیقوق‌نبى»، ص ۳۵؛مقدم گل‌محمدى، ج ۱، ص ۱۳۵؛درباره پیشینه تاریخى این آرامگاه رجوع کنید به اذکائى، ص ۱۱۵ـ۱۱۶).
ساختمان آرامگاه احتمالا از بناهاى قرون هفتم و هشتم و متعلق به دوره سلجوقیان است (مقدم گل‌محمدى، ج ۱، ص ۱۳۱؛«بقعه حیقوق‌نبى»، همانجا). در منابع، نماى این بنا و اوصاف معمارى آن، به‌ویژه سقف مخروطى شکل آن که نمونه‌اى از آثار با ارزش معمارى قدیم ایرانى است، به‌تفصیل گزارش شده و درباره وضع داخلى مقبره اطلاعاتى آمده است (رجوع کنید به مقدم گل‌محمدى، ج ۱، ص ۱۳۱ـ۱۳۴؛ستوده، ص ۶۱۸۹ـ ۶۱۹۱؛کلافچى و مؤمنى، ص ۶۶۷ـ۶۶۸).
آرامگاه حبقّوق مورد احترام و تقدیس یهودیان و مسلمانان است و اهالى منطقه درباره کرامات وى حکایات فراوانى نقل می‌کنند.
منابع :
(۱) علاوه برکتاب مقدّس. عهد عتیق؛
(۲) محمودبن عبداللّه آلوسى، روح‌المعانى، بیروت: داراحیاءالتراث‌العربى، (بی‌تا.)؛
(۳) ابن‌بابویه، التوحید، چاپ هاشم حسینى طهرانى، قم [? ۱۳۵۷ش[؛
(۴) همو، عیون اخبارالرضا، چاپ مهدى لاجوردى، قم ۱۳۶۳ش؛
(۵) محمدبن محمد ابوالسعود، تفسیر ابی‌السعود، المسمى ارشادالعقل السلیم الى مزایا القرآن الکریم، بیروت: داراحیاء التراث العربى، (بی‌تا.)؛
(۶) پرویز اذکائى، «تویسرکان ـ رودراور»، فرهنگ همدان، ش ۱۳ و ۱۴ (بهار و تابستان ۱۳۷۷)؛
(۷) «بقعه حیقوق نبى»، میراث فرهنگى، سال ۱، ش ۱ (تیر ۱۳۶۹)؛
(۸) علی‌بن محمد بیاضى، الصراط‌المستقیم الى مستحقى التقدیم، چاپ محمدباقر بهبودى، (تهران) ۱۳۸۴؛
(۹) التوراه، کتابات مابین‌العهدین: مخطوطات قمران ـ البحرالمیت، چاپ آندره دوپون ـ سومر و مارک فیلوننکو، ترجمه و تقدیم موسى دیب خورى، دمشق: دارالطلیعه الجدیده، ۱۹۹۸ـ۱۹۹۹؛
(۱۰) نعمت‌اللّه‌بن عبداللّه جزایرى، النورالمبین فى قصص‌الانبیاء و المرسلین، قم ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸؛
(۱۱) عبدعلی‌بن جمعه حویزى، تفسیر نورالثقلین، چاپ هاشم رسولى محلاتى، قم ۱۳۷۰ش؛
(۱۲) منوچهر ستوده، «مقبره حبقوق در یک کیلومترى جنوب شهر تویسرکان»، در نامواره دکتر محمود افشار، به کوشش ایرج افشار، ج ۱۰، تهران : بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، ۱۳۷۷ش؛
(۱۳) احمدبن على طبرسى، الاحتجاج، چاپ محمدباقر موسوى خرسان، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶، چاپ افست قم (بی‌تا.)؛
(۱۴) محمدبن حسن طوسى، مصباح‌المتهجّد، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱؛
(۱۵) محمدبن عمرفخررازى، التفسیرالکبیر، قاهره (بی‌تا.)، چاپ افست تهران (بی‌تا.)؛
(۱۶) سعیدبن هبهاللّه قطب راوندى، الخرائج و الجرائح، قم ۱۴۰۹؛
(۱۷) زهرا کلافچى و مهرشاد مؤمنى، «مجموعه برج آرامگاههاى استان همدان»، در مجموعه مقالات دومین کنگره تاریخ معمارى و شهرسازى ایران: ۲۵ـ۲۹ فروردین ماه ۱۳۷۸، ارگ بم ـ کرمان، به کوشش باقر آیت‌اللّه‌زاده شیرازى، ج ۴، تهران: سازمان میراث فرهنگى کشور، ۱۳۸۰ش؛
(۱۸) مجلسى؛
(۱۹) محمد مقدم گل‌محمدى، تویسرکان، ج ۱، تهران ۱۳۷۱ش؛
(۲۰) جیمز هاکس، قاموس کتاب مقدس، بیروت ۱۹۲۸، چاپ افست تهران ۱۳۴۹ش؛
(۲۱) رابرت ارنست هیوم، ادیان زنده جهان، ترجمه و توضیح عبدالرحیم گواهى، تهران ۱۳۶۹ش؛
(۲۲) EIr., s.v. “Habaquq” (by S. Soroudi);
(۲۳) Encyclopaedia Judaica, Jerusalem 1978-1982, s.v. “Habakkuk” (by Yehoshua M. Grintz and Dvora Briskin-Nadiv);
(۲۴) The International standard Bible encyclopedia, ed. Geoffrey W. Bromiley, Michigan: William B. Eerdmans, 1979-1988, s.v. “Habakkuk” (by C. E. Armerding).
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۲
