خلّال، حسن بن محمد، حافظ، محدّث، قارى و مؤلف قرن چهارم و پنجم. کنیه‌اش ابومحمد بود و در صفر ۳۵۲ در بغداد متولد شد (خطیب بغدادى، ج ۸، ص ۴۵۳؛ ذهبى، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۱۷، ص ۵۹۳). تاریخ‌نگاران محل زندگى او را در نهرالقَلَّایین، محله بزرگى در بغداد و شرق کَرْخْ، که بیشتر اهل سنّت در آنجا سکونت داشتند (یاقوت حموى، ذیل «نهرالقلاءین»)، ذکر کرده‌اند که پس از مدتى به باب‌البصره، در غرب بغداد، نقل مکان کرد (رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج ۸، ص ۴۵۴؛ سمعانى، ج ۲، ص ۴۲۲).
خلال از کسانى چون احمدبن جعفر قطیعى، محمدبن عباس‌بن جبویه، محمدبن مظفر، ابوبکربن شاذان، ابوبکر محمدبن اسماعیل ورّاق و ابوالحسن دارقُطنى حدیث روایت کرده است (خطیب بغدادى، همانجا؛ ابن‌اثیر، ج ۹، ص ۵۴۴؛ ابن‌عماد، ج ۳، ص ۲۶۲). همچنین افرادى نظیر خطیبِ بغدادى*، على‌بن عبدالواحد دینورى، ابوالحسین مبارک‌بن عبدالجبار صیرفى، محمدبن عمربن حفص کوفى و ابوسعداحمدبن طیورى از او روایت کرده‌اند (ابن‌عبدالهادى مقدسى، ج ۳، ص ۳۰۳؛ ذهبى، همانجا؛ سیوطى، ص ۴۴۴). به نظر ذهبى (۱۹۸۴، ج ۳، ص ۱۹۱) ابوسعد احمدبن طیورى آخرین فردى است که از وى روایت حدیث کرده است. به‌گفته این تراجم‌نگار (۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۱۷، ص ۵۹۴)، خلال براى استماع حدیث سفر نکرده و در عین حال، بعد از عبدالغنى‌بن سعید اَزْدى* (متوفى ۴۰۹)، حدیث‌شناس و نسب‌شناس عرب با حافظه‌ترین فرد در حدیث بوده است.
خطیب بغدادى که هم عصر خلال و از راویان وى بود، او را با الفاظى چون «ثقه» و «آگاه بر مراتب حدیث» وصف و توثیق کرده است (همانجا). سمعانى (همانجا) خلال را کثیرالروایه و داراى فهم و درایت والایى در حدیث دانسته است.
خلال به علم قرائت نیز آگاه بود و کسانى چون ابوطاهربن سوار بغدادى در این علم از او روایت کرده‌اند (ابن‌جزرى، ج ۱، ص ۲۳۱). ذهبى (۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، همانجا) احادیثى را از پیامبر صلى‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم، با طرق حدیثى خود از ابومحمد خلال نقل کرده است.
رحلت
خلال در ۴۳۹ در بغداد درگذشت و در مقبره باب حرب، در کنار مدفن احمدبن حنبل و بشر حافى به خاک سپرده شد (رجوع کنید به خطیب بغدادى، همانجا).
آثار
آثار وى عبارت‌اند از:
مسندى بر صحیحین (همانجا)؛
اخبارالثُقلاء، که آن را به روش محدّثان نوشته است (ابن‌عماد، همانجا؛ بغدادى، ج ۱، ستون ۲۷۵)؛
طبقات‌المعبّرین، در شرح احوال ۷۵۰۰ خواب‌گزار که به خلال منسوب است (بغدادى، همانجا).او در این کتاب خواب‌گزاران را به پانزده گروه تقسیم کرده است، شامل انبیا، صحابیان، تابعین، فقها و مؤلفان و دیگران تقسیم‌بندى است (حاجى‌خلیفه، ج ۲، ستون ۱۱۰۶ـ ۱۱۰۷)؛
المجالس العشر که در واقع امالى یا مجلسهاى حدیثى او بوده است. زرکلى (ج ۲، ص ۲۱۳) نسخه خطى این کتاب موجود در شهر رباط مراکش، را معرفى کرده است.
منابع :
(۱) ابن‌اثیر؛
(۲) ابن‌جزرى، غایه‌النهایه فى طبقات‌القرّاء، چاپ برگشترسر، قاهره [.بى‌تا]؛
(۳) ابن‌عبدالهادى مقدسى، طبقات علماءالحدیث، چاپ اکرم بوشى و ابراهیم زیبق، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶؛
(۴) ابن‌عماد؛
(۵) اسماعیل بغدادى، هدیه‌العارفین، ج ۱، در حاجى‌خلیفه، ج ۵؛
(۶) حاجى‌خلیفه؛
(۷) خطیب بغدادى؛
(۸) محمدبن احمد ذهبى، سیر اعلام‌النبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸؛
(۹) همو، العبر فى خبر من غبر، ج ۳، چاپ فؤاد سید، کویت ۱۹۸۴؛
(۱۰) خیرالدین زرکلى، الاعلام، بیروت ۱۹۸۶؛
(۱۱) سمعانى؛
(۱۲) عبدالرحمان‌بن ابى‌بکر سیوطى، طبقات‌الحفاظ، چاپ على محمد عمر، ]قاهره[ ۱۴۱۷/۱۹۹۶؛
(۱۳) یاقوت حموى.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۶