حبیب نجّار ، شخصیتى مسیحى که در منابع اسلامى به مؤمن آل‌یس ملقب است. نسب او را، به اختلاف، حبیب‌بن اَبریا، حبیب‌بن مرى و حبیب‌بن اسرائیل ضبط کرده‌اند (رجوع کنید به مقاتل‌بن سلیمان، ج ۳، ص ۵۷۷؛طبرى، جامع، ج ۲۲، ص ۱۰۲؛ثعلبى، قصص‌الأنبیاء، ص ۳۶۵).
شغلهاى گوناگونى چون ریسمان‌بافى و کفاشى براى او ذکر شده (رجوع کنید به طبرى، جامع، همانجا؛ماوردى، ج ۵، ص ۱۳؛سیوطى، ج ۵، ص ۲۶۱)، گرچه حرفه وى در بیشتر منابع نجّارى و لقبش نجّار است و گفته‌اند چون پیش از ایمان آوردن بت‌تراش بوده است (رجوع کنید به مقدسى، ج ۳، ص ۱۳۰؛زمخشرى، ج ۴، ص ۱۰) او را با این لقب خوانده‌اند (براى تفصیل بیشتر رجوع کنید به بوسه، ص ۱۷۱ـ۱۷۲). درباره زندگى زاهدانه و رفتارهاى عابدانه وى مطالب اندکى در منابع آمده است (براى نمونه رجوع کنید به ثعلبى، قصص‌الأنبیاء، همانجا).
نام حبیب نجّار صریحاً در قرآن نیامده، اما در منابع اسلامى، ضمن نقل ماجراى «اصحاب‌القریه» (رجوع کنید به یس: ۱۳ـ۲۹)، به نام وى تصریح شده است. بنابر این آیات، پس از اینکه اصحاب قریه دو رسولى را که براى دعوت آنان به توحید آمده بودند، تکذیب می‌کنند، مردى شتابان از دور دست شهر می‌آید و مردم را به پیروى از رسولان فرا می‌خواند و ایمان خود را به پروردگار آشکار می‌سازد. پس از مرگ وى، قوم او با صیحه‌اى هلاک می‌گردند. در منابع اسلامى، این مرد مؤمن حبیب نجّار دانسته شده است.
در تفاسیر و تواریخ اسلامى این داستان با تفصیل بیشتر و گاه با اختلافاتى نقل شده است. بر این اساس، عیسى علیه‌السلام دو تن از حواریون خود را به انطاکیه که در قرآن «القَرْیه» خوانده شده است می‌فرستد. فرستادگان عیسى در حوالى شهر با چوپان پیرى روبه‌رو می‌شوند و او را به پرستش خدا و دین عیسى علیه‌السلام دعوت می‌کنند. چوپان از آنان درخواست معجزه می‌کند و ایشان پسر بیمار او را شفا می‌دهند و پیرمرد که همان حبیب نجّار است به گفته‌هاى آنان ایمان می‌آورد.
دلایل دیگرى نیز براى ایمان آوردن حبیب نقل شده است، از جمله اینکه رسولان، پسر او را که هفت روز از مرگش می‌گذشت زنده کردند و دیگر اینکه خودِ حبیب را که به جذام مبتلا بود شفا دادند. فرستادگان پس از ورود به انطاکیه، به دستور پادشاه زندانى می‌شوند. عیسى رسول سومى را به یاریشان می‌فرستد و آنان در حضور پادشاه معجزاتى از خود نشان می‌دهند، اما پادشاه و اطرافیان او بنابه قولى تصمیم به قتل رسولان می‌گیرند.
حبیب نجّار هنگامی‌که از این خبر آگاه می‌شود، شتابان خود را به منکران می‌رساند و آنان را به پذیرش یگانه‌پرستى و معاد دعوت می‌کند، اما مردم به او حمله می‌کنند و او را به طرز فجیعى به قتل می‌رسانند (براى نمونه گزارشهاى منابع تفسیرى و تاریخى از این ماجرا رجوع کنید به مقاتل‌بن سلیمان، ج ۳، ص ۵۷۵ـ ۵۷۷؛طبرى، تاریخ، ج ۲، ص ۱۸ـ۲۱؛مسعودى، ج ۱، ص ۷۴؛ثعلبى، الکشف و البیان، ج ۸، ص ۱۲۴ـ۱۲۵).
در منابع تفسیرى و روایى، از حبیب نجّار و ایمان وى تجلیل شده است. اگر چه به نوشته برخى منابع، وى پیش از ایمان به رسولان، مشرک بوده است و حتى گفته‌اند هفتاد سال بت می‌پرستیده است (رجوع کنید به مقاتل‌بن سلیمان، ج ۳، ص ۵۷۶؛قرطبى، ج ۱۵، ص ۱۸)، ولى عده‌اى وى را در زمره کسانى چون ورقهبن نوفل*، بحیرا* و قس‌بن ساعده* شمرده‌اند که پیش از بعثت پیامبر اکرم به او ایمان داشته‌اند (رجوع کنید به بغوى، ج ۱، ص ۷۹؛فخررازى، ج ۳، ص ۱۰۴)، چنان‌که تصریح شده حبیب نجار ششصد سال پیش از ظهور اسلام، به حضرت محمد صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم مؤمن بوده است (قرطبى، همانجا).
براساس حدیثى نبوى، حبیب نجّار ــکه از او با لقب مؤمن آل‌یس یاد شده است ــ به همراه حزقیل* (ملقب به مؤمن آل‌فرعون) و حضرت على علیه‌السلام کسانی‌اند که حتى لحظه‌اى به خدا کافر نشدند (رجوع کنید به ثعلبى، قصص‌الأنبیاء، ص ۳۶۶؛طبرسى، ج ۸، ص ۶۵۹). در احادیث دیگرى از پیامبر اکرم، حبیب نجّار از صدیقان، مقربان الهى و اهل بهشت و یکى از مصادیق «ثُلَّهٌ من الاَوَّلین» (واقعه: ۱۳) معرفى شده است (رجوع کنید به مقاتل‌بن سلیمان، ج ۳، ص ۵۷۸؛کوفى، ص ۳۵۴، ۴۶۵؛ابن‌بابویه، ص ۳۸۵؛نیز رجوع کنید به مجلسى، ج ۱۳، ص ۵۸، ج ۱۴، ص ۲۷۳ـ۲۷۴).
در منبعى متقدم، محل دفن حبیب نجّار بازار انطاکیه ذکر شده است (رجوع کنید به مقدسى، ج ۳، ص ۱۳۰ـ۱۳۱؛نیز رجوع کنید به هروى، ص ۱۷؛یاقوت حموى، ج ۱، ص ۳۸۷)، اما به گزارش منابع جدید، مقبره وى در مشرق انطاکیه، در دامنه کوه سلبیوس، که جبل حبیب نجّار نامیده می‌شود، قرار دارد (رجوع کنید به د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه؛بوسه، ص ۱۵۷). در خیابان اصلى انطاکیه نیز مسجدى به نام حبیب نجّار هست که ابتدا کلیساى جامع انطاکیه بوده و در دوره اسلامى، مسجد شده است (بوسه، ص ۱۵۶).
در منبعى قدیمى نیز از وجود این مسجد خبر داده شده است (رجوع کنید به ابن‌عبدربّه، ج ۶، ص ۲۶۸). همچنین در یکى از تراجم نسبتآ متأخر، از قریه‌اى به نام سیدى حبیب نجّار سخن گفته شده است (رجوع کنید به محبى، ج ۲، ص ۱۴۰). در انطاکیه امروزى قریه‌اى به این نام وجود ندارد، اما ناحیه هم‌جوار مسجد حبیب نجّار، داربوس نام دارد که شاید همان قریه باشد (بوسه، ص ۱۵۷).
براى یافتن پیشینه تاریخى ماجراى حبیب نجّار در منابع مسیحى، به‌ویژه در عهد جدید، تلاشهایى شده است. گاهى حبیب نجّارِ منابع اسلامى را با یکى از پیامبران عهد جدید به نام آغابوس (درباره او رجوع کنید به کتاب اعمال رسولان، ۱۰:۲۱ـ۱۱) یکى دانسته‌اند (براى نمونه رجوع کنید به بلاغى، ج ۶، ص ۱۲؛براى رد این نظر رجوع کنید به د. اسلام، همانجا). همچنین در برخى منابع، به قرابت معنایى نام تئوفیلس (به معناى دوستدار خدا)، که در عهد جدید آمده (رجوع کنید به انجیل لوقا، ۳:۱)، با نام حبیب نجّار توجه شده است (رجوع کنید به کاشانى، ج ۷، ص ۴۷۷، پانویس؛بوسه، ص ۱۵۹)، اما براساس توضیحات مفسران مسیحى عهد جدید، تطبیق این دو فرد صحیح به نظر نمی‌رسد (رجوع کنید به بروس، ص ۱۲ـ۱۳؛>دانشنامه معیار کتاب مقدّس<، ذیل “Theophilus”؛بوسه، ص ۱۵۸ـ۱۵۹). علاوه بر این، گفته شده که حبیب نام چند تن از شهداى مسیحى بوده است (بوسه، ص ۱۷۰).
منابع :
(۱) علاوه بر قرآن؛
(۲) کتاب مقدّس. عهد جدید؛
(۳) ابن‌بابویه، امالى الصدوق، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰؛
(۴) ابن‌عبدربّه، العقد الفرید، چاپ على شیرى، بیروت ۱۴۰۸ـ۱۴۱۱/ ۱۹۸۸ـ۱۹۹۰؛
(۵) فردریک فایوى بروس، تفسیر کتاب اعمال رسولان، ترجمه ریتا نیسان و شموئیل ایطالیایى، (بی‌جا): شوراى کلیساهاى جماعت ربانى، آموزشگاه کتاب مقدّس، (بی‌تا.)؛
(۶) حسین‌بن مسعود بغوى، تفسیر البغوى، المسمّى معالم التنزیل، چاپ خالد عبدالرحمان العک و مروان سوار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵؛
(۷) عبدالحجه بلاغى، حجه التفاسیر و بلاغ الاکسیر، یا، من لایحضُرُه المفسر و التفسیر، (قم) ۱۳۴۵ش؛
(۸) احمدبن محمد ثعلبى، قصص الأنبیاء المسمى عرائس المجالس، بیروت: المکتبه الثقافیه، (بی‌تا.)؛
(۹) همو، الکشف و البیان، المعروف تفسیر الثعلبى، چاپ على عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲؛
(۱۰) زمخشرى؛
(۱۱) عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطى، الدر المنثور فى التفسیر بالمأثور، چاپ نجدت نجیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۱؛
(۱۲) طبرسى؛
(۱۳) طبرى، تاریخ (بیروت)؛
(۱۴) همو، جامع؛
(۱۵) محمدبن عمر فخررازى، التفسیر الکبیر، قاهره (بی‌تا.)، چاپ افست تهران (بی‌تا.)؛
(۱۶) محمدبن احمد قرطبى، الجامع لاحکام القرآن، بیروت: دارالفکر، (بی‌تا.)؛
(۱۷) فتح‌اللّه‌بن شکراللّه کاشانى، منهج الصادقین فى الزام المخالفین، با مقدمه و پاورقى و تصحیح ابوالحسن شعرانى، چاپ علی‌اکبر غفارى، تهران ۱۳۷۸ش؛
(۱۸) فرات‌بن ابراهیم کوفى، تفسیر فرات الکوفى، چاپ محمدکاظم محمودى، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛
(۱۹) علی‌بن محمد ماوردى، النکت و العیون: تفسیر الماوردى، چاپ عبدالمقصودبن عبدالرحیم، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛
(۲۰) مجلسى؛
(۲۱) محمدامین‌بن فضل‌اللّه محبى، خلاصه الاثر فى اعیان القرن الحادى عشر، بیروت : دارصادر، (بی‌تا.)؛
(۲۲) مسعودى، مروج (بیروت)؛
(۲۳) مقاتل‌بن سلیمان، تفسیر مقاتل‌بن سلیمان، چاپ عبداللّه محمود شحاته، (قاهره) ۱۹۷۹ـ ۱۹۸۹؛
(۲۴) مطهربن طاهر مقدسى، کتاب البدء و التاریخ، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲؛
(۲۵) علی‌بن ابی‌بکر هروى، الاشارات الى معرفه الزیارات، چاپ على عمر، قاهره ۱۴۲۳/۲۰۰۲؛
(۲۶) یاقوت حموى؛
(۲۷) Heribert Busse, “Antioch and its prophet Habib al-Najjar”, Jerusalem studies in Arabic and Islam, vol. 24 (2000);
(۲۸) EI2, s.v. “Habib – al – Nadj djar” (by G. Vajda);
(۲۹) The International standard Bible encyclopedia, ed. Geoffrey W. Bromiley, Michigan: William B. Eerdmans, 1979-1988, s.v. “Theophilus” (by T. E. Provence).
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۲