پیرزاده نائینی ، حاج میرزا محمدعلی ، جهانگرد صوفی مشرب دوره قاجار. نیای دوم وی از تاجران تبریز بود که به یزد مهاجرت کرد و فرزند او محمدحسن (متوفی ۱۲۵۰)، پدر بزرگ پیرزاده ، در نائین به سلک مریدان عبدالوهاب بن عبدالقیوم نائینی ، از مشایخ نوربخشیه و مشهور به پیر (متوفی ۱۲۱۲)، پیوست و با نوه او ازدواج کرد. ازینرو، چون فرزندان و نوادگان محمدحسن از احفاد دختری عبدالوهاب بودند به پیرزاده شهرت یافتند (اعتمادالسلطنه ، ص ۲۷۴؛ بلاغی ، ۱۳۶۹ الف ، ص ۸ ـ۹؛ همو، ۱۳۶۹ ب ، ج ۱، ص ۱۹۱). همچنین گفته می شود که این شهرت لقبی بوده که رضاقلی سوادکوهی مشهور به میرزا صفا (متوفی ۱۲۹۱) به پیرزاده داده بوده است (معصوم علیشاه ، ج ۳، ص ۷۴۴).
پیرزاده در نائین و احتمالاً در ۱۲۵۱ زاده شد. وی پس از وفات پدرش در ۱۲۷۲ به تهران آمد و دست ارادت به استاد غفّار نجّار (متوفی ۱۳۰۶) داد و حدود سه سال در خدمت وی بود (همانجا؛ پیرزاده نائینی ، مقدمه افشار، ص پنج ؛ برای شرح احوال استاد غفّار نجّار رجوع کنید به معصوم علیشاه ، ج ۳، ص ۲۳۴).
اهمیت پیرزاده به جهت گزارشهایی است که از سفرهایش به کشورهای اسلامی و اروپایی در عهد ناصرالدین شاه قاجار اواخر سده سیزدهم و اوایل سده چهاردهم فراهم آورده است . وی نخستین سفر خود را در ۱۲۷۵ آغاز کرد که تا ۱۲۸۵ به طول انجامید. در این سفر از طریق استانبول به سیر و سیاحت در فرانسه ، انگلیس ، اتریش و سایر کشورهای اروپایی پرداخت . پیرزاده در استانبول با میرزا صفا آشنا شد. دانسته های ما درباره این سفر براساس گزارشهای پراکنده ای است که در شرح سفر دوم نگاشته است ( رجوع کنید به پیرزاده نائینی ، ص ۵۱، ۹۸، ۱۴۵، ۲۶۲، ۲۹۰ـ۲۹۱، مقدمه افشار، ص بیست وچهار). وی پس از بازگشت به ایران نزد میرزا حسین سپهسالار تقرب یافت و از مشوقان اصلی سپهسالار در بنای مدرسه و مسجد سپهسالار بود (معصوم علیشاه ، ج ۳، ص ۷۴۴؛ پیرزاده نائینی ، مقدمه افشار، ص چهارده ).
بعداز وفات میرزا صفا، ناصرالدین شاه (حک :۱۲۶۴ـ۱۳۱۳) به درخواست سپهسالار، مزار میرزا صفا را به نام «صفائیه » در شهر ری ، به ملکیت پیرزاده درآورد و او باغ صفائیه را در این مکان ایجاد کرد و در همانجا ساکن شد (معصوم علیشاه ، ج ۳، ص ۷۴۴؛ پیرزاده نائینی ، مقدمه افشار، همانجا).
پیرزاده سفر دوم خود را به خواهش احمدخان مؤیدالمُلک ، وزیر مختار استانبول (متوفی ۱۳۰۲ ش )، و در معیت او در ۱۳۰۳ آغاز کرد. در این سفر که در دو مرحله داخلی و خارجی صورت گرفت ، او ابتدا به برخی از شهرهای ایران و سپس بسیاری از شهرهای هند و ممالک عثمانی ، مصر و اروپا سفر کرد (پیرزاده نائینی ، ص ۱ به بعد). در این سفر با بسیاری از بزرگان آن عصر از جمله میرزا محمدباقر بواناتی * ، میرزا حبیب اصفهانی (متوفی ۱۳۱۱)، شیخ محمد عبده * (متوفی ۱۳۲۳ ش ) و ادوارد براون * ملاقات کرد.
ملاقات او با ادوارد براون ، خاورشناس انگلیسی ، آغاز دوستی و ارادت براون و برخی مکاتبات میان آنان شد. پیرزاده به براون لقب «مظهر علی » داد، و براون نیز در نامه های خود او را «راهنمای طریقت »، «پیر سالکان طریقت » و «مخزن الاسرار حقیقت » می خواند (افشار، ص ۱۷۶؛ برای اطلاع از نامه های براون رجوع کنید به براون ، مقدمه حکمت ، ص ز، کد؛ پیرزاده نائینی ، مقدمه افشار، ص بیست وچهار، چهل وهفت ). او سرانجام در ۲۴ ذیحجه ۱۳۲۱ در تهران درگذشت و در باغ صفائیه ، جنب مزار میرزا صفا به خاک سپرده شد (بلاغی ، ۱۳۶۹ ب ، ج ۱، ص ۱۹۲؛ پیرزاده نائینی ، مقدمه افشار، ص چهارده ).
پیرزاده خطی خوش داشت و شعر می سرود و به جهت حُسن سلوک مورد توجه ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه و بسیاری از دولتمردان و همچنین برخی از عالمان آن روزگار از جمله میرزا ابوالحسن جلوه (متوفی ۱۳۱۴) بود (بلاغی ، ۱۳۶۹ ب ، همانجا؛ معصوم علیشاه ، ج ۳، ص ۷۴۴ـ ۷۴۵؛ پیرزاده نائینی ، مقدمه افشار، ص ده ، بیست ).
از پیرزاده سفرنامه ای با نثر ساده و مُرسَل برجای مانده که شرح سفر دوم اوست و نسخه ای از آن به شماره ۶۹۵ در کتابخانه مجلس موجود است (اعتصامی ، ج ۲، ص ۴۴۲). ظاهراً نسخه ای نیز به خط خود پیرزاده در اختیار خانواده او بوده که مفقود شده است (پیرزاده نائینی ، مقدمه فرمانفرمائیان ، ص ۳). این سفرنامه به کوشش حافظ فرمانفرمائیان نخست در ۱۳۴۲ و ۱۳۴۳ ش در دو جلد و سپس همراه با مقدمه ایرج افشار در یک جلد در ۱۳۶۰ ش منتشر شد. اشعار پراکنده ای نیز از او در طرائق الحقایق (ج ۳، ص ۷۴۵ـ۷۴۶) درج شده است .
منابع :
(۱) یوسف اعتصامی ، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی ، ج ۲، تهران ۱۳۱۱ ش ؛
(۲) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه ، المآثر و الا´ثار ، در چهل سال تاریخ ایران ، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش ؛
(۳) ایرج افشار، «براون و ایران »، جهان نو ، سال ۴، ش ۷ (نیمه اول مرداد ۱۳۲۸)؛
(۴) ادوارد گرانویل براون ، تاریخ ادبی ایران ، ج ۳: از سعدی تا جامی ، ترجمه و حواشی بقلم علی اصغر حکمت ، تهران ۱۳۲۷ ش ؛
(۵) عبدالحجه بلاغی ، کتاب انساب خاندانهای مردم نائین ، تهران ۱۳۶۹ الف ؛
(۶) همو، کتاب تاریخ نائین ، تهران ۱۳۶۹ ب ؛
(۷) محمدعلی بن محمداسماعیل پیرزاده نائینی ، سفرنامه حاجی پیرزاده ،چاپ حافظ فرمانفرمائیان ، با شرح احوال حاجی پیرزاده و توضیحات از ایرج افشار، تهران ۱۳۶۰ ش ؛
(۸) محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه ، طرائق الحقایق ، چاپ محمدجعفر محجوب ، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ ش .
دانشنامه جهان اسلام جلد ۵
