ابواُسامه جناده بن محمد اَزْدی هروی ، لغوی و نحوی مشهور. در باره تولد وی اطلاعی در دست نیست. با در نظر گرفتن طول زندگانی دوستانِ جناده، نظیر حافظ عبدالغنی (۳۳۲ـ۴۰۹) و هماهنگی آنان از نظر سن، و نیز زمان زندگی ابوسهل هروی (۳۷۲ـ۴۳۳) شاگرد جناده، شاید بتوان گفت که جناده میان سالهای ۳۳۰ تا ۳۴۰ به دنیا آمده است (رجوع کنید به ادامه مقاله).
استادان
جناده نزد دو تن از دانشمندان و ادیبان نامدار ایرانی، یعنی ابواحمد عسکری * (متوفی ۳۸۲) و ابومنصور أزهری *هروی (متوفی نیمه دوم قرن چهارم)، دانش آموخت و کتابهای عسکری را برای دیگران روایت کرد (یاقوت حموی، ج ۲، ص ۸۰۰). به نوشته صَفَدی (ج ۱۱، ص ۱۹۲)، در آن زمان کسی مانند او در شناخت لغت وجود نداشت.
جناده در شیراز، با ظاهری پریشان، به مجلس صاحب‌بن عبّاد * (متوفی ۳۸۵) رفت و در بدو امر با بی‌حرمتی روبه‌رو شد، اما پس از سخنانی که بین او و صاحب ردّ و بدل شد، صاحب تکریمش کرد و او را نزد خود خواند (سیوطی، ج ۱، ص ۴۸۹).
جناده به مصر نیز رفت و در آنجا با محمدبن حسین نحوی یمنی، حافظ عبدالغنی‌بن سعید مصری و ابوالحسن‌بن سلیمان مُقری نحوی که از مردم انطاکیه بود، در دارالعلم قاهره همنشین شد و با آنان در باره ادبیات مباحثه می‌کرد، تا آنکه در ذیقعده ۳۹۹، به دستور الحاکم بامراللّه (حک : ۳۸۶ـ۴۱۱)، فرمانروای فاطمی مصر، جناده و ابوالحسن مقری انطاکی کشته شدند و حافظ عبدالغنی پس از قتل آن دو، از ترس، پنهان شد (یاقوت حموی، همانجا؛ قفطی، ج ۳، ص ۱۱۲؛ ابن‌خلّکان، ج ۱، ص ۳۷۲؛ سیوطی، همانجا).
در باره علت قتل جناده گفته‌اند که یک سال آب رود نیل چنانکه باید فزونی نگرفت. برخی به حاکم گفتند: جناده مردی شوم و نامبارک است و در محلّ اندازه‌گیری آب نیل می‌نشیند و درس نحو می‌گوید و رود نیل را طلسم می‌کند و به همین دلیل آب نیل بالا نیامده است. حاکم بر پایه همین گفته خرافی، فرمان قتل وی را صادر کرد (یاقوت حموی، ج ۲، ص ۸۰۱؛ سیوطی، ج ۱، ص ۴۸۸ـ۴۸۹). ابوسهل محمدبن علی‌بن محمد هروی، از نحویان بزرگ و رئیس مؤذنان در جامع مصر، از شاگردان جناده بود (یاقوت حموی، ج ۶، ص ۲۵۷۹).
آثار
آثاری به جناده نسبت داده‌اند که عبارت است از:
کتابِ نظم‌التفسیر در شرح معلقه امرؤالقیس، که نسخه‌ای از آن در کتابخانه موزه بریتانیا موجود است (سزگین، ج ۲، جزء ۱، ص ۸۴) و الزهکال فی حصر الحروف و المصادر و الافعال ، که موجود نیست (ابوحیان غرناطی، ص ۲۵).
مصحح کتابِ مُغنی‌اللبیب نیز، به اشتباه، کتابِ الذخائر تألیف علی‌بن محمد هروی، پدر ابوسهل، را به جناده نسبت داده است (رجوع کنید به ابن‌هشام، ج ۳، فهرست ص ۲۶۱).
منابع:
(۱) ابن‌خلّکان؛
(۲) ابن‌هشام، مغنی‌اللبیب عن کتب الاعاریب، چاپ حسن حمد، بیروت ۱۴۱۸/ ۱۹۹۸؛
(۳) محمدبن یوسف ابوحیان غرناطی، تذکره النحاه، چاپ عفیف عبدالرحمان، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶؛
(۴) فؤاد سزگین، تاریخ التراث‌العربی ، ج ۲، جزء ۱، نقله الی‌العربیه محمود فهمی حجازی، [ ریاض ] ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۴۱۲؛
(۵) عبدالرحمان‌بن‌ابی‌بکر سیوطی، بغیه الوعاه فی طبقات اللغویین و النحاه، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴؛
(۶) صفدی؛
(۷) علی‌بن یوسف قفطی، انباه الرواه علی انباه النحاه، چاپ ابوالفضل ابراهیم، ج ۳، قاهره ۱۳۷۴/ ۱۹۵۵؛
(۸) یاقوت حموی، معجم‌الادباء ، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳٫
دانشنامه جهان اسلام جلد۱۰