جَمیل‌بن دَرّاج ، راوی، محدّث و فقیه نامدار شیعی. از تاریخ دقیق تولد وی اطلاعی در دست نیست، اما چون از اصحاب امام صادق، امام کاظم و امام‌رضا علیهم‌السلام بوده، حداقل بیست سال قبل از شهادت امام صادق (۱۴۸) و پیش از سال ۱۲۸ به‌دنیا آمده است. خاندانِ وی مقیم کوفه بودند و با قبیله نَخَع کوفه پیوند ولاء (= وابستگی حمایتی) داشتند (رجوع کنید به نجاشی، ص۱۲۶؛ سمعانی، ج۵، ص۴۷۳)، به همین سبب او را نَخَعی (نجاشی، همانجا) یا مَوْلی‌النَّخَع (طوسی، ۱۴۱۵، ص۱۷۷) خوانده‌اند. کنیه او ابوعلی، یا به گفته ابن‌فَضّال، ابومحمد بود (رجوع کنید به نجاشی، همانجا).
به دلیل نزدیکی زمانی ابن‌فضّال با جمیل، گفته ابن‌فضّال درست‌تر دانسته شده است (تستری، ج۲، ص۷۱۴). پدرش، ابوالصَبیح درّاج (نجاشی، همانجا)، بقالی می‌کرد (کشّی، ص۲۵۲) و برادر کوچک‌ترش، نوح‌بن درّاج، از راویان ثقه و شیعیان موَجَّهِ کوفه و قاضی آن دیار و در برهه‌ای قاضی بخش شرقی بغداد بود (رجوع کنید به همان، ص۲۵۱؛ خطیب بغدادی، ج۱۵، ص۴۳۲، ۴۳۵).
جمیل‌بن درّاج در حدیث از مشهورترین و موثق‌ترین راویان شیعه است که تمامی رجالیان وی را توثیق و تمجید کرده (برای نمونه رجوع کنید به کشّی، ص۲۵۱؛ تستری، ج۲، ص۷۱۲ـ ۷۱۵؛ خوئی، ج۴، ص۱۴۹ـ۱۵۰) و او را با عناوینی چون ثقه، شیخ و وجه‌الطائفه ستوده‌اند (رجوع کنید به نجاشی، همانجا؛ طوسی، ۱۴۲۰، ص۱۱۴) که هر کدام از این عناوین، به تنهایی، بر اعتبار روایات او نزد نقادان حدیث دلالت می‌کند (رجوع کنید به حرّ عاملی، ج۳۰، ص۲۸۸ـ۲۸۹؛ صدر، ص۳۸۶ـ ۳۹۴، ۳۹۸ـ۳۹۹).
علاوه بر این، کَشّی (ص۳۷۵) وی را در زمره هجده تن فقیهی ذکر کرده است که اصحاب امامیه (العِصابه) بر صحت روایات، تصدیق اقوال و فقاهت آنها اتفاق نظر و اجماع دارند. کشّی (ص۲۳۸، ۳۷۵، ۵۵۶) نامهای این هجده تن را در سه گروه شش نفری آورده و جمیل را در گروه دوم قرار داده است. این سه گروه ــکه در اصطلاح حدیثی شیعه، به اصحاب اجماع معروف‌اند (رجوع کنید به نوری، ج۷، ص۷ـ۶۸؛ سبحانی، ص۱۶۳ـ۲۰۲) و بالاترین درجات اعتماد و وثاقت را در فقه و حدیث شیعه دارندــ به ترتیب در سه طبقه از اصحاب مشترک امام باقر و امام صادق علیهماالسلام، اصحاب امام صادق علیه‌السلام و اصحاب مشترک امام صادق و امام کاظم علیهماالسلام جای می‌گیرند (رجوع کنید به حرّعاملی، ج۳۰، ص۲۲۱ـ۲۲۳). جمیل‌بن درّاج موثق‌ترین و فقیه‌ترین فرد از گروه دوم (به تعبیر کشّی، ص۳۷۵: اصحاب جوان امام صادق علیه‌السلام) به شمار آمده است (ابن‌داوود حلّی، ص۶۶).
نام او در ۵۷۰ روایت، در کتب اربعه، به صورت جمیل‌بن درّاج (خوئی، ج۴، ص۱۵۲) و دهها بار با نام جمیل (همان، ج۴، ص۱۴۶) در اسناد یاد شده است. چون نام جمیل، میان جمیل‌بن درّاج و جمیل‌بن صالح، از اصحاب موثق امام صادق علیه‌السلام، مشترک و محتمل است، وی براساس طبقه و نام قبل و بعد در سلسله سند، شناسایی می‌شود (برای تفصیل بیشتر رجوع کنید به کاظمی، ص۳۱ـ ۳۳؛ اردبیلی، ج۱، ص۱۶۶ـ۱۶۷؛ امین، ج۴، ص۲۲۱، به نقل از طریحی).
روایات جمیل‌بن درّاج در کتب حدیثی، بیشتر درباره عقاید، اخلاق، آداب، و ابواب مختلف فقه است که خود حاکی از گستردگی دانش فقهی اوست. وی نزدیک سیصد حدیث را مستقیماً از امام باقر، امام صادق و امام کاظم روایت کرده که در این میان، روایات او از امام صادق بسیار بیشتر است (رجوع کنید به خوئی، ج۴، ص۱۵۳ـ۱۵۴، ۴۴۲). علاوه بر این، از پنجاه و اندی راوی حدیث نقل کرده است که غالباً از اصحاب امام صادق بوده‌اند (همان، ج۴، ص۱۵۲ـ ۱۵۳). بیشترین روایات با واسطه او، به ترتیب فراوانی نقل، نخست از زراره‌بن اعین (با ۹۲ روایت) و سپس از محمدبن مسلم (با ۵۵ روایت) است (همان، ج۴، ص۱۵۲) که هر دو از بزرگ‌ترین فقها و محدّثان شیعه و از گروه اول اصحاب اجماع بوده‌اند. جمیل به زراره‌بن اعین بسیار ارادت داشت. وی همچنین از سه تن دیگر از اصحاب اجماع روایت کرده است که عبارت‌اند از: فُضَیل‌بن یسار بصری و ابوبصیر، از اصحاب امام باقر و امام صادق؛ و عبداللّه‌بن بُکَیربن اعین، از اصحاب امام صادق (همانجا).
از نکات شایان توجه در روایات جمیل این است که ظاهراً در بسیاری از نقلهای یک واسطه‌ای از معصوم علیه‌السلام، طرق متعدد داشته، به همین دلیل در افزون بر پنجاه روایت او در کتب حدیثی، واسطه وی تا امام با این عبارات یاد شده است: عن بعض اصحابنا، عن جماعه من اصحابنا، و عن بعض اصحابه (رجوع کنید به همان، ج۴، ص۴۵۵ـ۴۵۶).
بیش از چهل تن از جمیل روایت کرده‌اند (رجوع کنید به همان، ج۴، ص۱۵۳) که، به ترتیب فراوانی روایات منقول، عبارت‌اند از: محمدبن اَبی‌عُمَیرِ اَزْدی، از اصحاب اجماع و بزرگان صحابه امام کاظم و امام رضا؛ علی‌بن حَدید، از اصحاب امام‌رضا و امام جواد؛ احمدبن محمدبن اَبی‌نَصْر بَزَنْطی، از اصحاب اجماع و بزرگان اصحاب امام کاظم و امام رضا؛ جعفربن محمدبن حکیم، از اصحاب امام کاظم؛ و فضاله‌بن ایوب، از اصحاب اجماع و از اصحاب امام کاظم و امام رضا (همان، ج۴، ص۴۴۹). همچنین برخی از بزرگان فقه و حدیث در زمره ناقلان احادیث اویند، از جمله حسن‌بن محبوب سرّاد (زرّاد) و یونس‌بن عبدالرحمان، هر دو از محدّثان و فقیهان اصحاب اجماع در طبقه یاران امام کاظم و امام رضا؛ حَمّادبن عثمان، از اصحاب اجماع و از اصحاب امام صادق؛ حسن‌بن علی‌بن فَضّال، صَفْوان‌بن یحیی و عبداللّه‌بن مُغیره بَجَلی، از اصحاب اجماع در گروه اصحاب مشترک امام کاظم و امام‌رضا (همان، ج۴، ص۱۵۳). به این ترتیب، از حدود چهارده تن اصحاب اجماع (با توجه به اختلاف‌نظر در افراد طبقه سوم) که در طبقه او و پس از او جای می‌گیرند، نُه تن به نقل احادیث او پرداخته‌اند.
آثار
از جمیل سه تألیف گزارش شده است:
یکی به صورت مستقل،
دیگری تألیف مشترک با مُرازم‌بن حکیم اَزْدی مدائنی
و سومی تألیف مشترک با محمدبن حُمران (رجوع کنید به نجاشی، ص۱۲۷).
از تألیف مستقل او گاهی با تعبیر اصل * که حاکی از اعتبار آن در مجموعه احادیث شیعه است و گاهی با نام کتاب یاد شده است (رجوع کنید به همانجا؛ طوسی، ۱۴۲۰، ص۱۱۴). این اختلاف تعبیر نباید موجب تصور دو تا بودن آنها شود (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ج۲، ص۱۴۵، ج۶، ص۳۱۹).
طرق نقل اصل جمیل بسیار متعدد است که از آن میان، محمدبن ابی‌عمیر در طریق نجاشی و شیخ طوسی و ابوغالب زراری‌اند؛ علی‌بن حدید در طریق ابوغالب زراری است، جعفربن محمدبن حکیم در طریق ابوغالب زراری است و صفوان‌بن یحیی در طریق شیخ طوسی (رجوع کنید به زراری، ص۱۶۵، ۱۷۳؛ نجاشی؛ طوسی، ۱۴۲۰، همانجاها).
به جز بخش کوتاهی از اصل این کتاب، که ابن‌ادریس حلّی در پایان کتاب‌السرائر (ج۳، ص۵۶۷ـ۵۶۸) آورده، دیگر بخشهای آن به تفاریق در آثار مختلف امامی آمده است (رجوع کنید به مدرسی طباطبائی، دفتر۱، ص۳۶۹). دو کتاب دیگر او نیز دارای راویان بسیارند که از آن جمله علی‌بن حدید است که نجاشی، کتاب مشترک‌التألیف جمیل‌بن درّاج و مُرازم‌بن حکیم را، با چند واسطه از علی‌بن حدید، نقل کرده است (رجوع کنید به نجاشی، ص۱۲۷، ۴۲۴).
روایت کتب جمیل به وسیله ناقلان یاد شده، به ویژه محمدبن اَبی‌عُمَیر و علی‌بن حدید، ممکن است توضیحی برای فراوانی روایات آنان از جمیل‌بن درّاج در کتابهای حدیثی باشد که قبلاً به آنها اشاره شد (برای بخشهای باقی‌مانده از این دو کتاب رجوع کنید به مدرسی طباطبائی، دفتر۱، ص۳۶۹ـ۳۷۰).
جمیل از حاملان احادیث خاص امامان محسوب می‌شد و حتی امام صادق علیه‌السلام او را از نقل برخی احادیث که نزد همه شیعیان شناخته شده نیست برحذر می‌داشت، زیرا موجب تکذیب جمیل می‌شد (کشّی، ص۲۵۱). جمیل تا مدتی کوتاه پس از شهادت امام کاظم، در امامت امام‌رضا علیهماالسلام شک داشت و از این‌رو جزو واقفه/ واقفیه * به شمار آمد، اما پس از ملاحظه شواهد دالّ بر امامت امام رضا، به همراه جمعی از اصحاب بزرگ امام کاظم علیه‌السلام، همچون احمدبن محمد بَزَنْطی * و یونس‌بن یعقوب، از این نظر عدول کرد و از وفاداران امام رضا شد (رجوع کنید به طوسی، ۱۴۱۱، ص۷۱). از پاره‌ای روایات و گفتگوهای اصحاب امامیه با او برمی‌آید که در زمان حیات نیز به نیک محضری و پرفایدگی مجلس اشتهار داشته و از عالمان اهل عبادت و ورع و ادب اسلامی محسوب می‌شده است (رجوع کنید به کشّی، ص۱۳۴). جمیل در اواخر عمر نابینا شد و در روزگار امام‌رضا علیه‌السلام وفات یافت (نجاشی، ص۱۲۷).
منابع:
(۱) آقا بزرگ طهرانی؛
(۲) ابن‌ادریس حلّی، کتاب السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم ۱۴۱۰ـ۱۴۱۱؛
(۳) ابن داوود حلّی، کتاب الرجال، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۴۲ش؛
(۴) محمدبن علی اردبیلی، جامع‌الرواه و ازاحه الاشتباهات عن‌الطرق و الاسناد، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۵) امین؛
(۶) تستری؛
(۷) حرّعاملی؛
(۸) خطیب بغدادی؛
(۹) خوئی؛
(۱۰) احمدبن محمد زراری، رساله ابی‌غالب الزراری الی ابن‌ابنه فی ذکر آل اعین ، چاپ محمدرضا حسینی، قم ۱۴۱۱؛
(۱۱) جعفر سبحانی، کلیات فی علم‌الرجال، قم ۱۴۱۴؛
(۱۲) سمعانی؛
(۱۳) حسن صدر، نهایه الدرایه فی شرح الرساله الموسومه بالوجیزه للبهائی، چاپ ماجد غرباوی، [ قم ? ۱۴۱۳ (؛
(۱۴) محمدبن حسن طوسی، رجال‌الطوسی ، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵؛
(۱۵) همو، فهرست کتب‌الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول ، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰؛
(۱۶) همو، کتاب‌الغیبه، چاپ عباداللّه طهرانی و علی‌احمد ناصح، قم ۱۴۱۱؛
(۱۷) محمدامین‌بن محمدعلی کاظمی، هدایه المحدثین الی طریقه المحمدین، چاپ مهدی رجایی، قم ۱۴۰۵؛
(۱۸) محمدبن عمرکشّی، اختیار معرفه الرجال، ) تلخیص ] محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش؛
(۱۹) حسین مدرسی طباطبائی، میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخستین هجری ، دفتر۱، ترجمه علی قرائی و رسول جعفریان، قم ۱۳۸۳ش؛
(۲۰) احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعه المشتهر برجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم۱۴۰۷؛
(۲۱) حسین‌بن محمدتقی نوری، خاتمه مستدرک الوسائل ، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۰