جمال الدين حسين بن على نيشابورى، معروف به ابو الفتوح رازى خزاعى، مفسر نامدار شيعه، در حدود سال 470 ق. در شهر رى متولد شد. وى پس از گذراندن دوران كودكى و نوجوانى، به تحصيل علوم رايج عصر خويش پرداخته و در اثر ذوق و استعداد سرشار و كوشش مداوم، در فراگيرى دانش در اندك زمانى سرآمد دانشمندان عصر خود در علم كلام، فقه، ادب، تفسير و وعظ و خطابه گرديد و به عنوان دانشورى بى بديل مطرح شد.
خاندان فضل و تقوا
سلسله نسب ابو الفتوح رازى به قبيله خزاعه مىرسد. در طول تاريخ، اين خاندان از برجسته ترين دوستان اهل بيت عليهم السّلام بوده تا آن جايى كه معاويه گفته است: محبّت قبيله بنى خزاعه نسبت به على عليه السّلام به حدّى است كه اگر زنانشان فرصت مىيافتند، با ما مىجنگيدند تا چه رسد به مردان ايشان! جدّ اعلاى ابو الفتوح، بديل خزاعى است. همچنين فرزند بديل نافع خزاعى، از اصحاب معروف رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله است.
و به عنوان معلّم قرآن از طرف پيامبر صلى اللّه عليه و آله در سال چهارم هجرت به منطقه نجد اعزام شده بود و در فاجعه بئر معونه به شهادت رسيد. ابو الفتوح در تفسير سوره فتح مىگويد:« بديل بن ورقاء خزاعى، از پدران ماست.» وى در تفسير آيهو لا تحسبنّ الّذين قتلوا فى سبيل اللّه امواتابا اشاره به شأن نزول آن- كه در مورد شهداى بئر معونه نازل شده است- نافع بن بديل بن ورقاء خزاعى را در رديف اين شهدا نامبرده و تصريح مىكند كه:« اين مرد، از پدران ماست.» همچنين فرزندان ديگر بديل، به نامهاى محمّد و عبد الرحمن و عبد اللّه در جنگ صفين و در ركاب على عليه السّلام در سال 37 ق. به شهادت رسيدند.
جدّ ابو الفتوح، محمّد بن احمد نيشابورى صاحب كتاب« روضة الزهراء» و عموى پدرش، شيخ عبد الرحمن صاحب كتاب سفينة النجاة، از دانشمندان برجسته شيعى بودهاند. پسرش، شيخ تاج الدين محمّد و خواهر زاده وى، فخر الدين احمد، نيز از علماى عصر خود به شمار مىآمدند. ملاحظه مىشود، چهرههاى برجسته خاندان ابو الفتوح رازى از تاريخ صدر اسلام تا كنون، همانند ستارگان فروزان، در آسمان علم، تقوا و فضيلت پرتو افشانى مىكنند.
علاّمه سيّد محسن امين در مورد خاندان ابو الفتوح، مىنويسد:« وى( ابو الفتوح) و پسرش تاج الدين محمّد و پدرش على بن محمّد و جدّش و جدّ اعلاى وى، شيخ ابو بكر احمد و عموى بزرگش شيخ عبد الرحمن بن ابى بكر، همه از دانشمندان نامدار اماميه مىباشند. و خلاصه، اين سلسله معروف در ميان علماى شيعه، جايگاه ويژهاى داشته اند و تأليفات پر بار و كتابهاى متعددى را از خود به يادگار گذاشتهاند.» قاضى نور اللّه شوشترى نيز در مورد جلالت خاندان ابو الفتوح رازى، مىگويد:« او از خاندان جلالت و فضيلت است و از ذريّه بديل بن ورقاء خزاعى، كه از ياران خاص پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله بوده است. اساسا قبيله خزاعه در طول تاريخ، از شيعيان خالص اهل بيت عليهم السّلام بودهاند.»
اساتيد
شيخ ابو الفتوح رازى با توجه به عشق و علاقهاى كه به تحصيل علوم و معارف اسلامى داشته است، براى كسب فضائل علمى، در محضر اساتيد متعددى زانوى ادب زده و بهرههاى فراوان برده است. برخى از اساتيد وى عبارتند از:
- 1- على بن محمّد نيشابورى رازى اين شخصيت پدر بزرگوار ابو الفتوح رازى است؛ وى داراى تأليفاتى همچون« مسائل المعدوم» و« دقايق الحقايق» مىباشد. شيخ على رازى علاوه بر فرزندش، استاد ساير علماى عصر خويش نيز به شمار مىآيد.
- 2- عبد الرحمن خزاعى نيشابورى؛ وى عموى بزرگ ابو الفتوح و پديد آورنده آثارى همچون« سفينة النجاة»،« الرضويات»،« مختصرات فى الزواجر و المواعظ» است.
- 3- شيخ عبد الجبار بن مقرى رازى، معروف به مفيد رازى؛ وى در شهر رى مدرسهاى داشت و در سال 455 ق. از استادش شيخ طوسى اجازه روايت كتاب« التبيان» را گرفت.
- 4- شيخ ابو على حسن بن محمّد طوسى،( فرزند شيخ طوسى)؛ وى يكى از استادان مبرّز ابو الفتوح است. او را مفيد ثانى نيز مىگفتند، ابو الفتوح قبل از سال 500 ق. در عراق به محضر وى رسيده است.
- 5- قاضى عماد الدين حسن بن محمّد استر آبادى؛ وى كه قاضى رى بود، از استادان ابن شهر آشوب و شيخ منتجب الدين نيز محسوب مىشود.
- 6- ابو القاسم محمود بن عمر زمخشرى، معروف به جار اللّه( 538- 467 ق.)؛ وى استاد غير شيعى ابو الفتوح به شمار مىآيد. و مؤلف تفسير معروف كشّاف است و از مذهب حنفى معتزلى پيروى مىكرده است. ابو الفتوح در تفسير آيهالّذى جعل لكم من الشّجر الاخضر نارااز زمخشرى به عنوان استاد خود ياد كرده است. البته ابو الفتوح در تفسير خود از تفسير« كشّاف» زمخشرى مطلبى نقل نكرده است. زيرا تفاسير« ابو الفتوح»،« الكشاف» و« مجمع البيان» تقريبا در يك زمان تأليف شده‌اند.
شاگردان
اين دانشمند گرانمايه بعد از تحصيل علوم مختلف، اندوخته هاى علمى خود را با اخلاص تمام به مشتاقان معارف عرضه نموده است؛ از جمله دانش اندوزان مكتب وى افراد زير مىباشند:
- 1- شيخ رشيد الدين محمّد بن شهر آشوب مازندرانى( 489- 588 ق.)؛ وى در علوم فقه، حديث، تفسير، ادب، شعر و رجال، اطلاعات وسيعى داشته و جامع كمالات، هنرها، و فضيلتهاست؛ بدين جهت، حتى از سوى مخالفان و بيگانگان نيز مورد احترام و تعظيم بوده است. ابن شهر آشوب در سفرهاى علمى خويش، به شهر رى وارد شده و مدتى از ابو الفتوح رازى استفاده كرده است. وى در كتاب« معالم العلما» از استاد خود چنين ياد مىكند:« استاد من، شيخ ابو الفتوح بن على رازى، دانشمند گرانمايهاى است كه كتاب شرح شهاب و روح الجنان در تفسير قرآن را نوشته است. اين تفسير به زبان فارسى است امّا بى نظير و شگفت انگيز مى باشد.
- 2- شيخ منتجب الدين على بن بابويه رازى؛ وى از دانشمندان بلند پايه و از نويسندگان پر مايه قرن ششم هجرى، و از نوادگان برادر شيخ صدوق مىباشد. منتجب الدين با تأليف مشهورترين اثر خود به نام« فهرست علماى شيعه»، حقّ بزرگى را بر گردن پيروان اين مذهب گذاشته و به اين وسيله، نام نيك گروهى از برجستگان علماى شيعه و زعماى اسلام را در صفحه روزگار زنده نگه داشت، تا آن جايى كه تمام شخصيت نگاران و تراجم نويسان ممتاز، بعد از قرن ششم هجرى، از كتاب« فهرست» وى كمال بهره را بردهاند. منتجب الدين در« فهرست» خود، بارها از استادش تجليل به عمل آورده است. وى در بخشى از كتاب خود استادش را چنين مىستايد:« استاد و پيشواى شيعيان، ابو الفتوح حسين بن على بن محمّد خزاعى رازى، دانشمندى مفسّر و واعظى پارسا بود. وى داراى آثار متعددى است كه از جمله آنها، تفسير روض الجنان در تفسير قرآن و كتاب روح الاحباب در شرح شهاب است. من هر دو كتاب را بر اين استادم قرائت كردهام.»
- 3- شيخ عبد اللّه بن حمزه طوسى معروف به ابن حمزه فقيه؛ وى از شاگردان ممتاز ابو الفتوح به شمار مىرود. كتاب« الوافى بكلام المثبت و النافى» از تأليفات اين فقيه است. لازم به ذكر است، اين سه نفر از استاد خويش اجازه روايتى نيز داشتهاند.
- 4- سيّد شريف عزّ الدين« شرفشاه افطسى نيشابورى؛ او داراى كتابى به نام« النظم و النثر الرائق» مىباشد. و آرامگاهش در نجف است.
- 5- تاج الدين محمّد بن حسين، فرزند ابو الفتوح
تاليفات
- 1- تفسير روض الجنان اين كتاب- كه معروفترين اثر شيخ ابو الفتوح رازى است- از جهت فصاحت لفظ و پردازش عبارت، توجه به نكات مناسب تفسيرى، ترجمهى دقيق آيات، آزاد انديشى در بهره گيرى از روايات مخالف و موافق، نقل اقوال مختلف و گزينش مناسبترين آن و دفاع منطقى و به جا از مذهب شيعه، بر همهى تفاسير فارسى تشيّع برترى دارد. با اين كه مؤلّف اصالتا از نژاد عرب مىباشد، اما در اثر زندگى و سكونت دراز مدت در ايران، در زبان فارسى تبحّر كامل يافته و اين يادگار جاويدان فارسى را آفريده است. اين اثر گرانسنگ و كهن شيعى، يكى از بزرگترين يادگارهاى نثر فصيح ادب فارسى است. اين حقيقت را مىتوان در نگارش روان و شيرينى بيان ابو الفتوح به نظاره نشست. با اين كه بيش از 800 سال از زمان تأليف آن مىگذرد امّا فارسى زبانان امروزى هم به راحتى مىتوانند اكثر واژهها و عبارات آن را بفهمند. تفسير« روض الجنان»، شاخصترين اثر اين دانشمند پارساى شيعى است كه از مهمترين منابع تفاسير شيعه و سنى، به شمار مىآيد. اين تفسير از ارزشمندترين و قديمىترين آثار شيعى به زبان فارسى است كه موضوعات اخلاقى، فقهى، تفسيرى، ادبى و تاريخى را در توضيح و تفسير آيات الهى مورد بحث قرار داده و به همين جهت، مورد استفاده فقها، محدّثان و مشتاقان علم و ادب قرار گرفته است.
- 2- مناظره حسنيّه؛ مناظره دخترى است تحصيل كرده به نام حسنيه، معاصر هارون الرشيد. اين كتاب به زبان فارسى و در ردّ اهل سنّت نوشته شده و بارها همراه حلية المتقين علاّمه مجلسى و يا مستقل چاپ شده است.
- 3- روح الاحباب و روح الالباب فى شرح الشهاب شرحى است بر شهاب الاخبار از قاضى قضاعى شافعى و موضوع آن، در حكم و امثال است. اين كتاب يكى از مدارك بحار الانوار است.
- 4- كتاب يوحنّا كه از زبان يك نفر مسيحى به نام يوحنّا و در مسئله امامت و در ردّ مذهب عامّه نوشته شده است.
- 5- منهاج المناهج؛ در تحقيق مذاهب اربعه و اثبات امامت.
- 6- رساله اجازه؛ كه در تاريخ 552 ق. نگارش يافته است.
- 7- تفسير قرآن به زبان عربى.
- 8- تبصرة العوام فى معرفة مقالات الانام به زبان فارسىاست و ابو الفتوح در بخشى از آن، انديشههاى حسين بن منصور حلاّج را نقد كرده و در بابهاى ديگر، از نسبتهاى ناروا به شيعه جواب داده و از تشيّع دفاع نموده است. علاّمه سيّد محسن امين اين كتاب را در كتابخانه شهيد شيخ فضل اللّه نورى در تهران ديده است.
از نگاه ديگران
- 1. علاّمه شهيد قاضى نور اللّه شوشترى در كتاب« مجالس المؤمنين» در مورد ابو الفتوح مىنويسد: نشانههاى فضل و كمال و تلاشهاى نيكوى وى در تفسير كتاب خداوند و باطل نمودن شبهات و ترديدهاى مخالفين، از نكات بارزى است كه در زندگى اين مرد به چشم مىخورد و هر كه تفسير مشهور وى را ملاحظه كند، به اين حقيقت پى مىبرد. از تفسير وزين وى چنين بر مىآيد كه او معاصر صاحب كشّاف بوده و بعضى از ابيات آن را ديده است؛ امّا اصل كتاب كشّاف را بعد از تأليف، مشاهده نكرده است.
- 2. ميرزا محمّد باقر خوانسارى، شخصيت نگار معروف شيعى: حسين بن على خزاعى معروف به شيخ ابو الفتوح رازى، مؤلف تفسير مشهور فارسى، از دانشمندان شناخته شدهى تفسير و علم كلام است. او از ماهرترين و بزرگترين علماى ادب و از راويان سرشناس علم حديث مىباشد.
- 3. ميرزا حسين نورى، محدّث، فقيه، و رجال شناس متبحّر: استاد و پيشواى مفسّرين، ترجمان كلام الهى، جمال الدين ابو الفتوح حسين بن على خزاعى رازى، مشهور به ابو الفتوح رازى، دانشمندى فاضل، فقيهى مفسّر، و اديبى مطّلع بوده و در كسب علم به درجات كمال نايل شده بود. نسب شريف او به عبد اللّه بن بديل بن ورقاء خزاعى، فرزند يكى از اصحاب رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله مىرسد.
رحلت
بر اساس شواهد موجود ابو الفتوح در سال 556 ق. وفات يافته است و طبق وصيتش در شهر رى و در صحن حضرت امامزاده حمزة بن موسى بن جعفر عليه السّلام، در جوار حضرت عبد العظيم حسنى عليه السّلام و در زاويه شمالى مدفون شده است.
فرزندان
از شيخ ابو الفتوح رازى دو فرزند دانشمند به يادگار ماند:
- 1. تاج الدين محمّد رازى؛ شيخ حرّ عاملى در مورد وى مىنويسد: استاد و پيشواى مردم، تاج الدين محمّد فرزند ابو الفتوح رازى خزاعى، دانشمندى پارسا بوده است.
- 2. صدرالدين على رازى؛ شيخ منتجب الدين بن بابويه از وى به عنوان يك عالم شيعى، در كتاب الفهرست خود، نام برده است.
