جمال‌الدین محمدبن عمر بن احمـدبن هبـه اللّه‌بن محمدبن ابی‌جَراده ، فقیه، ریاضیدان و شارح آثار ریاضی در قرن هفتم. آل‌ابی‌جراده، از خاندانهای مشهور علمی، سیاسی و مذهبی بودند که از قرن اول تا هفتم در عراق و شام زندگی می‌کردند. نسبت این خاندان به ابی‌جراده عامربن صَعصَعَه می‌رسد که از مشهورترین افراد در دوره عرب جاهلی و نیای مشترک یکی از قبایل مهم عرب بود. پس از اسلام، از قرن اول تا هفتم، افراد متعددی از این خاندان، به‌ویژه در حلب و شهرهای اطراف آن، به شغلهای مهم دولتی، از جمله قضاوت، می‌پرداختند (برای گزارشی تاریخی در باره برخی افراد این خاندان رجوع کنید به یاقوت حموی، ج ۵، ص ۲۰۶۸ـ۲۰۹۱).
جمال‌الدین محمد تقریباً آخرین عضو سرشناس این خاندان بود. پدرش فقیه و مورخ و قاضی مشهور اهل حلب (۵۸۸ -۶۶۰) بود. در منابع تاریخی (از جمله رجوع کنید به صفدی، ج ۴، ص ۲۶۳؛ابن‌ابی‌الوفا، ج ۳، ص ۲۷۹؛ابن‌تغری بردی، ج ۸، ص ۷۴؛طبّاخ، ج ۴، ص ۴۸۸)، از زندگی یکی از افراد خاندان ابی‌جراده یاد شده که طبق قرائن، از جمله دوره زندگی او، احتمالاً جمال‌الدین محمدبن عمر است؛البته به ریاضیدان بودن او اشاره‌ای نشده است، شاید به سبب اشتهار افراد این خاندان در پرداختن به علوم دینی و قضاوت، گرچه گفته شده است که افراد این خاندان به امور علمی می‌پرداخته‌اند (از جمله ابن‌تغری بردی، همانجا).
به نوشته ابن‌ابی‌الوفا (همانجا)، محمدبن عمر در ۶۳۵ به‌دنیا آمد. دستنویسی از نسخه ثابت‌بن قُرّه از کتاب الکره والاسطوانه ارشمیدس وجود دارد که آن را جمال‌الدین محمد استنساخ کرده است. بر اساس آنچه در انجامه این دستنویس آمده، جمال‌الدین در زمان استنساخ آن، در ربیع‌الاول ۶۷۶، در حَماه (شهری باستانی در شمال‌غربی سوریه) زندگی می‌کرده است (در باره این دستنویس رجوع کنید به کراوزه، ص ۴۳۹ـ۴۴۰؛سزگین ، ج ۵، ص ۱۲۹). منابع دیگری نیز از زندگی او در حماه یاد کرده‌اند (از جمله رجوع کنید به صفدی؛طبّاخ، همانجاها).
جمال‌الدین در این شهر حدیث روایت می‌کرد (صفدی، همانجا) و به قضاوت اشتغال داشت (ابن‌ابی الوفا، همانجا). به نوشته صفدی (همانجا)، او از چهار تن از فقهای حلب، به‌نامهای ابی‌عبداللّه برزالی، ابی‌رَواحَه، ابن‌قمیره و ابن‌خلیل، درس آموخت. در ابتدای دستنویسی از جمال‌الدین (در باره این دستنویس رجوع کنید به دانش‌پژوه، ج ۱، ص ۵۲۱)، او شاگرد ابوعبداللّه محمدبن سالم واصل حموی ( رجوع کنید به ابن‌واصل * )، مورخ و ادیب و فقیه شافعی حلب (۶۴۰ـ۶۹۷)، ذکر شده است.
رحلت
برخی نویسندگان (از جمله رجوع کنید به قمی، ج ۱، ص ۳۳؛امین، ج ۹، ص ۳۹۲)، خاندان ابی‌جراده را شیعه دانسته‌اند، اما در منابع به حنفی بودن جمال‌الدین اشاره شده است ( رجوع کنید به صفدی؛طبّاخ، همانجاها). زمان وفات وی را ۶۹۴ ثبت کرده‌اند (ابن‌ابی‌الوفا؛ابن‌تغری‌بردی، همانجاها) و نیز ۶۹۵ (صفدی؛طبّاخ، همانجاها)، اما در نسخه خطی یکی از آثار جمال‌الدین (در باره آن رجوع کنید به کینگ، ج ۲، بخش ۲، ص ۸۳۶)، که در ۶۹۱ استنساخ گردیده، از او با دعاهایی یاد شده که در مورد درگذشتگان به‌کار می‌رود. ابن‌تغری بردی (همانجا) شهر حماه، و صَفَدی (همانجا) قصبه نقیرین (؟) را محل دفن او دانسته‌اند. فرزند او، نجم‌الدین عمر، نیز به قضاوت اشتغال داشته است (صفدی؛ابن‌ابی‌الوفا؛طبّاخ، همانجاها).
آثار
از جمال‌الدین تاکنون سه عنوان کتاب شناسایی شده است.
مهم‌ترین آنها،
تحریر کتاب قطوع الاسطوانه و بسیطها ، گزارشی از کتاب قطوع الاسطوانه و بسیطها نوشته ثابت‌بن قرّه * است (زوتر ، ص ۱۵۸). ثابت در این کتاب به بررسی قطوع در استوانه‌ای مستدیر و مایل پرداخته و جمال‌الدین در تحریر خود به ندرت چیزی به رساله ثابت افزوده است. تحریر او از رساله ثابت، در اصل، توضیحِ جمله‌هایی است که ثابت در رساله خود آورده است. جمال‌الدین این توضیحات را در انتهای نوشته‌های ثابت آورده است نه به صورت یادداشتهایی جداگانه، به‌طوری‌که تعداد یادداشتهای‌این تحریر، با تعداد جمله‌های رساله اصلی برابر است. از این کتاب تاکنون یک نسخه خطی شناسایی شده است ( رجوع کنید به کینگ، همانجا؛روزنفلد و احسان‌اوغلو، ص ۲۳۲). سزگین (ج ۵، ص ۲۶۹) این نسخه خطی را نه رساله‌ای از جمال‌الدین، که تنها نسخه خطی از رساله ثابت‌بن قرّه دانسته است.
دیگر کتاب جمال‌الدین، شرح الاشکال الکریه، شرحی است بر کتاب منلائوس، دانشمند یونانی (زندگی در حدود سال صد میلادی)، در باره کره‌ها، که در ترجمه‌های عربی با نام الاشکال الکریه معرفی شده است. این کتاب را اسحاق‌بن حُنَین به عربی ترجمه کرده است (سزگین، ج۵، ص۱۶۱) و برخی دانشمندان، از جمله ماهانی، ابوالفضل هروی، محیی‌الدین مغربی و نصیرالدین طوسی، شرحهایی بر این کتاب منلائوس نوشته‌اند ( رجوع کنید به تحریر * ). از شرح جمال‌الدین بر این کتاب، یک نسخه شناسایی شده ( رجوع کنید به سزگین، ج ۵، ص ۱۶۳؛روزنفلد و احسان‌اوغلو، همانجا) و ریزفیلمی (میکروفیلمی) نیز از آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است ( رجوع کنید به دانش‌پژوه، همانجا).
سومین کتاب جمال‌الدین، تجرید اقلیدس فی‌المناظر (کینگ، ج ۲، بخش ۲، ص۱۰۳۰؛روزنفلد و احسان‌اوغلو، همانجا) نام دارد که رونویسی کمابیش بدون اختلاف از کتاب المناظر یا اختلاف المناظر نوشته اقلیدس و ترجمه احتمالی اسحاق‌بن حنین یا ثابت‌بن قرّه است. اهمیت این دستنویس ــ گذشته از چند رأی جمال‌الدین که در آن ذکر شـده در آن است که دسـت‌کـم دو دهـه پـس از بازنـویسـی بسیار مشهور نصیرالدین طوسی از این کتاب با عنوان تحریر المناظر در ۶۵۱ (در باره این کتاب رجوع کنید به مدرس رضوی، ص ۳۵۷ـ ۳۵۸؛نیز رجوع کنید به تحریر * )، باز هم نسخه‌ای از ترجمه کهن کتاب المناظر بازنویسی شد. از این کتاب نیز تاکنون یک نسخه شناسایی شده است ( رجوع کنید به کینگ؛روزنفلد و احسان‌اوغلو، همانجاها).
منابع:
(۱) ابن‌ابی‌الوفا، الجواهرالمضّیه فی طبقات الحنفیه، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۱۳/۱۹۹۳؛
(۲) ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، قاهره [? ۱۳۸۳( ۱۳۹۲/ )? ۱۹۶۳ ( ۱۹۷۲؛
(۳) امین؛
(۴) محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست میکروفیلمهای کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج ۱، تهران ۱۳۴۸ ش؛
(۵) صفدی؛
(۶) محمد راغب طبّاخ، اعلام النبلاء بتاریخ حلب الشهباء، چاپ محمد کمال، حلب ۱۴۰۸ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۸ـ۱۹۸۹؛
(۷) عباس قمی، کتاب‌الکنی و الالقاب ، صیدا ۱۳۵۷ـ ۱۳۵۸، چاپ افست قم ) بی‌تا. ]؛
(۸) دیوید ا. کینگ، فهرس المخطوطات العلمیه المحفوظه بدارالکتب المصریه، قاهره ۱۹۸۱ـ۱۹۸۶؛
(۹) محمدتقی مدرس رضوی، احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی ، تهران ۱۳۵۴ ش؛
(۱۰) یاقوت حموی، معجم الادباء ، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳؛
(۱۱) Max Krause, “Stambuler Handschriften islamischer Mathematiker”, Quellen und Studien zur Geschichte der Mathematik , Astronomie und Physik , pt. B: study 3 (1936);
(۱۲) Boris Abramovich Rozenfeld and Ekmeleddin Ihsanoglu, Mathematicians, astronomers, and other scholars of Islamic civilization and their works ( 7 th – 19 th c. ), Istanbul 2003;
(۱۳) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , Leiden 1967-;
(۱۴) Heinrich Suter, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke , Amsterdam 1981.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۰
