جعفربن حرب ، متکلم معتزلی قرن دوم و سوم. وی در طبقه هفتم معتزله و از رؤسای معتزلیان بغداد به شمار می‌آید. چون در منابع (برای نمونه رجوع کنید به خطیب بغدادی، ج ۸، ص ۴۲؛ابن‌اثیر، ج ۷، ص ۵۷) عمر وی ۵۹ سال و سال وفاتش ۲۳۶ ذکر شده است، می‌توان سال ولادتش را ۱۷۷ دانست. پدرش از نزدیکان خلیفه وقت بود و خودش در دستگاه واثق عباسی (حک : ۲۲۷ـ۲۳۲) منزلتی داشت. گویا خیابان باب حرب در مغرب بغداد، به پدر وی منسوب بوده است.
اساتید
جعفربن حرب در بصره نزد ابوالهُذَیلِ عَلّاف * ، کلام معتزلی را آموخت، اما شاگردی ابوالهذیل را رها کرد و در بغداد به شاگردی ابوموسی‌مُردار* در آمد که، به‌سبب زهدورزی‌اش، به راهب‌المعتزله شهرت داشت. وی و جعفربن مبشّر *، شاگرد دیگر مردار، که شاخه جعفریه را به او و جعفربن حرب نسبت داده‌اند، در دنیاگریزی از مردار پیروی می‌کردند. جعفربن حرب در اواخر عمر زندگی زاهدانه و عزلت اختیار کرد، چنانکه نقل کرده‌اند به بهانه بیماری سل از شرکت در مجالس مناظره واثق خودداری می‌کرد (مسعودی، ج ۵، ص ۲۱؛ابن‌ندیم، ص ۲۱۳؛قاضی عبدالجباربن احمد، ۱۹۷۲، ص ۷۸؛خطیب بغدادی، همانجا؛ابن‌جوزی، ج ۱۱، ص ۲۳۹؛فخررازی، ص ۴۳؛ابن‌مرتضی، ص ۷۳ـ۷۴).
ظاهراً جعفر در دوره‌ای از زندگی خود، بنا به رسم آن روزگار، در مناظره‌های کلامی فراوانی شرکت می‌کرد و در ترویج اصول اعتزال نقش داشت. منابع از غلبه او در مناظره‌ها خبر داده‌اند، از جمله مناظره با زادان‌بخت‌ثنوی در دوران مأمون (حک : ۱۹۸ـ ۲۱۸) و مناظره با ابوجعفر محمدبن خلیل بغدادی معروف به سَکّاک، شاگرد هشام‌بن حَکَم، در باره حدوث علم خدا ( رجوع کنید به خیاط، ص۱۶۹ـ ۱۷۰؛ماتریدی، ص۱۶۹؛ابن‌ندیم، ص۲۳۳؛قاضی‌عبدالجباربن احمد، ۱۹۷۲، ص۷۹ـ۸۰؛ابن‌مرتضی، ص۷۴).
شاگردان
جعفر شاگردانی نیز داشت، از جمله
ابوجعفر اِسکافی،
عیسی‌بن هَیثَم صوفی
و ابومُجالِد احمدبن حسین بغدادی (شهرستانی، ج ۱، ص ۳۱؛ابن‌مرتضی، ص ۷۹، ۸۵).
رأی جعفربن حرب در باره صفات الاهی، همانند سایر معتزله، مبتنی بر یکی شمردن ذات و صفات بوده است. گفته‌اند که او بر همین مبنا، منکر آن بود که خداوند از ازل سمیع و بصیر است، چرا که صفات سمع و بصر مستلزم وجود مسموع و مبصَر در ازل‌اند؛امری که با حدوث جهان منافات دارد (برای نمونه رجوع کنید به ابن‌حزم، ج ۲، ص ۳۰۹).
جعفر، مانند سایر معتزله، مدافع اختیار انسان بوده و گویا در نفی مجبّره شدت به خرج می‌داده است. او رأی معتقدان به جبر را از همه فرقه‌ها و ادیان غیراسلامی، حتی ملحدان، بدتر می‌دانسته است، بر این اساس که همه فِرق فقط افعال نیک را به معبود خود نسبت می‌دهند و تنها اهل جبرند که از نسبت دادن افعال زشت به خداوند ابایی ندارند ( رجوع کنید به قاضی عبدالجباربن احمد، ۱۴۰۸، ص ۷۷۷ـ ۷۷۸).
اعتقاد عموم معتزله، از جمله ابوالهذیل علاّف، به حُسْن و قبح عقلی امور، این پرسش را پیش آورده بود که آیا خدا بر ظلم قدرت دارد. برخی نقل کرده‌اند که جعفربن حرب، مانند جعفربن مبشّر و نیز ابوجعفر اسکافی، بر آن بوده که خدا قدرت ظلم بر عقلا را ندارد اما قادر است به کودکان و دیوانگان ظلم کند ( رجوع کنید به شهرستانی، ج ۱، ص ۵۸ ۵۹؛جرجانی، ج ۸، ص ۳۸۱).
در باره نظریه لطف * (یعنی این نظریه که فراهم کردن شرایط عمل به طاعت و ترک معصیت بدون مجبور کردن انسان، بر خدا واجب است)، جعفربن حرب در آغاز معتقد بوده است که اگر خدا لطف خود را شامل حال کافران کند، آنان به اختیار خود ایمان می‌آورند، هرچند ثواب ایمانشان به پای ایمانی که بدون چنین لطفی حاصل شده است نمی‌رسد. وی بعداً از این نظر عدول کرد و به رأی اکثر معتزله برگشت که به سبب اعتقادشان به اختیار، ایمان آوردن کفار را وابسته به لطف الاهی نمی‌شمردند. همچنین وی توفیق و تسدید را لطف خدا می‌دانسته، اما آنها را موجب اجبار انسان به طاعت خدا نمی‌شمرده است (اشعری، ص ۲۴۶، ۲۶۲).
در باره استطاعت (قدرت انجام فعل)، جعفر معتقد بوده که استطاعت برای افعال مباشر (افعالی که بی‌واسطه انجام می‌شوند) قبل از انجام دادن فعل ضروری است و در حین انجام دادن فعل نیازی به آن نیست. افعال متولده (افعالی که بر اثر فعل دیگر انجام می‌پذیرند؛رجوع کنید به تولید * ) نیز می‌توانند با استطاعتِ فعل اول انجام بگیرند و لذا استطاعت ممکن است در زمان انجام شدن فعل متولد از بین رفته باشد و فعل متولد می‌تواند بر اثر قدرتی که معدوم شده است پدید بیاید (همان، ص ۲۳۲).
در باره ماهیت روح گفته‌اند که جعفر، بر مبنای آیه ۸۵ سوره اسراء، قائل به ترجیح سکوت بوده است. او با فرق گذاشتن میان روح (که امری الاهی و ورای ادراک است) و نفْس، همانند سایر معتزله بغداد، نفْس را عَرَض و آلت بدن می‌شمرده است (برای نمونه رجوع کنید به همان، ص ۳۳۴، ۳۳۷).
در مسئله امامت، او مانند جعفربن مبشّر، امامت را از مصالح دین و شناخت آن را به عقل می‌دانسته است. این دو بر همین اساس امامت مفضول بر فاضل را جایز می‌شمرده‌اند، چرا که امامت برای اجرای اموری چون اقامه حدود و قضاوت و جنگ و سایر مسائل اجتماع است و قرار گرفتن این کار برعهده مفضول با وجود فاضل رواست (شهرستانی، ج ۱، ص۱۶۰).
جعفربن حرب در تفسیر و فقه نیز آرایی داشته است ( رجوع کنید به علم‌الهدی، ج۲، جزء۴، ص۱۵۶؛طوسی، ج۲، ص۶۰۱؛طبرسی، ذیل آل‌عمران: ۱۵۲، اعراف: ۸۹، ۱۰۱؛مجلسی، ج۲۰، ص۳۰؛برای دیگر آرای کلامی جعفربن حرب رجوع کنید به خیاط، ص ۱۵۳؛اشعری، ص ۲۰۳، ۲۴۰، ۲۴۶ـ۲۴۷، ۲۵۴، ۳۴۵، ۳۷۰، ۴۱۵، ۴۲۹؛مفید، ص ۱۰۲ـ۱۰۳؛نیز رجوع کنید به جعفربن مبشّر * ).
آثار
جعفربن حرب آثار متعددی در مسائل کلامی و فقهی نوشته که هیچ‌یک از آنها باقی نمانده است. آثار او را به دو قسم «جلی» و «دقیق» تقسیم کرده‌اند.
از آثار جلی و واضح که در دوره زهد او تألیف شده و مخاطب آن عامه بوده‌اند، اینهاست:
الاصول الخمس،
نصیحه العامه،
المسترشد،
المتعلم و الایضاح .
از دیگر آثار او اینها را ذکر کرده‌اند:
الاستقصاء،
متشابه القرآن،
الرد علی اصحاب الطبایع ،
المسائل فی‌النعیم ،
توبیخ ابی‌الهذیل که در آن ظاهراً آرای ابوالهذیل را منتهی به قول دهریه شمرده است،
و نیز کتابی در تکفیر نَظّام و رأی او در ابطال جزء لایتجزا. آثار «دقیق» او ظاهراً در باره مسائلی با عمومیت کمتر است که به دقتِ بیشتری نیاز داشته است ( رجوع کنید به خیاط، ص ۱۸۶؛ابن‌ندیم، ص ۳۹، ۲۱۳؛قاضی عبدالجباربن احمد، ۱۹۷۲، ص ۷۸؛بغدادی، ص ۱۲۲، ۱۳۳؛ابن‌مرتضی، ص ۷۳).
در رد آرای جعفربن حرب چند کتاب نوشته شده است، از جمله الرد علی جعفربن حرب نوشته بُرغوث (متوفی ۲۴۰ یا ۲۴۱) و الحرب علی جعفربن حرب تألیف عبدالقاهر بغدادی (متوفی ۴۲۹). متکلمان شیعه در رد نظریه امامت وی تألیفاتی داشته‌اند، که از جمله است کتاب النقض علی جعفربن حرب فی‌الامامه از حسن‌بن موسی نوبختی (متوفی بین ۳۰۰ تا ۳۱۰) و النقض فی الامامه علی جعفربن حرب از شیخ‌مفید (متوفی ۴۱۳؛بغدادی، ص ۱۶۹؛نجاشی، ص ۶۴، ۴۰۰؛ذهبی، ج ۱۰، ص ۵۵۴).
منابع:
(۱) ابن‌اثیر؛
(۲) ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم ، چاپ محمدعبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛
(۳) ابن‌حزم، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، چاپ محمدابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵؛
(۴) ابن‌مرتضی، کتاب طبقات المعتزله، چاپ سوزانا دیوالد ـ ویلتسر، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸؛
(۵) ابن‌ندیم؛
(۶) علی‌بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین ، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰؛
(۷) عبدالقاهربن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت: دارالمعرفه، [ بی‌تا. (؛
(۸) علی‌بن محمد جرجانی، شرح المواقف، چاپ محمد بدرالدین نعسانی حلبی، مصر ۱۳۲۵/۱۹۰۷، چاپ افست قم ۱۳۷۰ ش؛
(۹) خطیب بغدادی؛
(۱۰) عبدالرحیم‌بن محمد خیاط، الانتصار و الرد علی‌ابن الراوندی الملحد، چاپ محمد حجازی، قاهره ) ۱۹۸۸ (؛
(۱۱) ذهبی؛
(۱۲) محمدبن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل ، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶؛
(۱۳) طبرسی؛
(۱۴) محمدبن حسن طوسی، العده فی اصول الفقه، چاپ محمدرضا انصاری قمی، قم ۱۳۷۶ ش؛
(۱۵) علی‌بن حسین علم‌الهدی، امالی السیدالمرتضی، ج ۲، چاپ احمدبن امین شنقیطی، قاهره ۱۳۲۵/۱۹۰۷، چاپ افست قم ۱۴۰۳؛
(۱۶) محمدبن عمر فخررازی، اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین ، چاپ محمد معتصم‌باللّه بغدادی، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶؛
(۱۷) قاضی عبدالجباربن احمد، شرح الاصول الخمسه، چاپ عبدالکریم عثمان، قاهره ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛
(۱۸) همو، فرق و طبقات المعتزله، چاپ علی سامی نشار و عصام‌الدین محمدعلی، ) اسکندریه ] ۱۹۷۲؛
(۱۹) محمدبن محمد ماتریدی، کتاب التوحید، چاپ فتح‌اللّه خلیف، استانبول ۱۹۷۹؛
(۲۰) مجلسی؛
(۲۱) مسعودی، مروج (بیروت)؛
(۲۲) محمدبن محمد مفید، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، چاپ مهدی محقق، تهران ۱۳۷۲ ش؛
(۲۳) احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی‌الشیعه المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۰