جعفربن احمد ، متکلم و محدّث و فقیه زیدی اهل یمن در قرن ششم، مشهور به قاضی جعفر. لقب و نسبت او را شمس‌الدین بهلولی اَبناوی مِشوَری ذکر کرده‌اند. اجداد و پدر وی در دوران حکومت صُلَیحیان و بنوحاتم، از قضات اسماعیلی صنعا بودند. برادرش، یحیی‌بن احمد (متوفی ۵۶۲)، حاکم عدن و در خدمت زُرَیعیان * اسماعیلی بود ( د. اسلام ، چاپ دوم، تکمله ۳ـ۴، ذیل «جعفربن ابی‌یحیی»؛ نیز رجوع کنید به ابن‌فند، ج ۲، ص ۷۶۹). در منابع زیدی شرح‌حال سالهای اولیه زندگی قاضی جعفر نیامده، ظاهراً به این دلیل که وی در آن دوره اسماعیلی بوده است. مشخص نیست که قاضی جعفر در چه تاریخی به زیدیه گرویده است.
در زمان قاضی جعفر، زیدیه به دو گروه عمده تقسیم می‌شدند: برخی از عالمان زیدی یمن از عقاید کلامی الهادی الی الحق یحیی‌بن حسین رَسِّی (متوفی ۲۹۸) و مکتب معتزله بغداد، خاصه آرای ابوالقاسم بلخی (متوفی ۳۱۹) پیروی می‌کردند. گروه دیگری از عالمان زیدی یمن، در عقاید کلامی، متأثر از معتزله بصره بودند. اختلاف در مسائل کلامی میان دو مکتب معتزلی بصره و بغداد از اواخر قرن چهارم و اواسط قرن پنجم، به انشقاق جامعه زیدیه به دو گروه مُطَرِّفیه و مُخْتَرعه انجامید ( رجوع کنید به ایمن فؤادسید، ص ۲۴۱ـ۲۴۲). اهمیت قاضی جعفر، به‌سبب حمایت مؤثر وی از مخترعه است.
شریف مکه، علی‌بن عیسی حسنی مشهور به ابن‌وَهَّاس (متوفی ۵۵۶)، از زیدبن حسن بیهقی بَرُوقنی (متوفی ۵۵۱)، عالم زیدی برجسته ایرانی، دعوت کرد تا به یمن رود و با ترویـج آرای کـلامی معتزلـه بصره ــ که در میان زیدیـه ایـران رواج داشت زیدیه مخترعه را در مقابله با مطرفیه یاری کند (شَهاری، قسم ۳، ج ۲، ص ۷۷۵؛نیز رجوع کنید به ابن‌فند، ج ۲، ص۷۵۰ـ۷۵۱؛شهاری، قسم ۳، ج ۱، ص ۴۵۰).
بروقنی در جمادی‌الاولی ۵۴۱ به صَعدَه رسید (شهاری، قسم ۳، ج ۱، ص ۴۴۹) و به تدریس آرای کلامی زیدیه ایران پرداخت. در پی فعالیتهای بروقنی، قاضی جعفر و گروهی از عالمان مطرّفیه از آرای کلامی خویش دست کشیدند ( رجوع کنید به همان، قسم ۳، ج ۱، ص ۴۴۷ـ۴۴۸). در حدود ۵۴۳ ۵۴۴، بیهقی تصمیم گرفت به عراق بازگردد و قاضی جعفر نیز او را همراهی کرد. با مرگ بیهقی در تهامه و در محلی به نام سیحار، قاضی‌جعفر خود به تنهایی به سفر ادامه داد ( رجوع کنید به همان، قسم ۳، ج ۱، ص ۴۴۸).
قاضی جعفر در ذیحجه ۵۵۰ در مکه از عالم زیدی، ابن‌وَهّاس، اجازه روایت برخی از آثار زیدیه را گرفت ( رجوع کنید به همان، قسم ۳، ج ۲، ص ۷۷۴). حضور عالمان زیدی در مناطق جبال، به‌ویژه ری، باعث شد تا قاضی جعفر به آن مناطق سفر کند و در ۵۵۲، در ری از عالم نامدار زیدیه، ابوالعباس احمدبن ابی‌الحسن‌بن علی کَنی (متوفی ۵۶۰)، اجازه روایت آثار زیدیه را بگیرد (همان، قسم ۳، ج ۱، ص ۱۰۸؛نیز رجوع کنید به جعفربن احمد، مقدمه کُبْسی، ص۱۰).
ابراهیم بن قاسم شهاری (متوفی ۱۱۵۲؛قسم ۳، ج ۱، ص ۲۷۴ـ ۲۷۵) اجازه روایت کتاب الزیادات اثر المؤید باللّه احمدبن حسین هارونی (متوفی ۴۱۱)، امام زیدی، را که کنی به قاضی جعفر داده بود به طور کامل نقل کرده است. قاضی جعفر بعد از سفر به نواحی دیگر و تلمذ نزد عالمان زیدیه ( رجوع کنید به جعفربن احمد، مقدمه کبسی، ص ۱۱ـ۱۲)، در ۵۵۲ به یمن بازگشت و در مدرسه خود در سناع به تدریس پرداخت ( رجوع کنید به ابن‌فند، ج ۲، ص ۷۷۱).
فعالیتهای او مخالفت مطرفیه را برانگیخت و سرانجام، خصومت میان آنان با دخالت امام زیدی، احمدبن سلیمان (متوفی ۵۶۶)، به نفع قاضی جعفر پایان یافت ( رجوع کنید به همان، ج ۲، ص ۷۷۲ـ۷۷۴؛ایمن فؤادسید، ص ۲۶۶). فعالیتهای قاضی جعفر باعث شد اکثر عالمان مطرفیه از عقاید خود دست بکشند و از عقاید کلامی وی پیروی کنند. قاضی جعفر با نگارش آثاری چون مَقاوِد الانصاف فی مسائل الخلاف ، و مسائل الهَدیه فی مذهب الزیدیه نیز به نقد مطرفیه پرداخت (انصاری قمی، ص ۱۱۹ـ۱۲۰، ۱۲۶، پانویس ۶۳).
تلاشهای قاضی جعفر در اشاعه آرای کلامی معتزله، علاوه بر مُطَرِّفیه، با مخالفت عالمان دیگری چون یحیی‌بن ابی‌الخیر عِمرانی (متوفی ۵۵۸)، که در عقاید کلامی از آرای حنابله پیروی می‌کرد، نیز روبرو شد. قاضی‌جعفر برای ترویج آرای معتزله به شهر اِبّ، اقامتگاه عمرانی، رفت. در منابع زیدیه گفته شده که میان این دو، نامه‌هایی رد و بدل شده است (برای نمونه رجوع کنید به شهاری، قسم ۳، ج ۱، ص ۲۷۸). عمرانی (ج ۱، ص ۸۹ -۹۰) نیز در آغاز کتاب الانتصار به آمدن قاضی جعفر به اِبّ و ترویج آرای معتزله اشاره کرده و گفته که قاضی‌جعفر مردم را به مناظره دعوت می‌کرده است. عمرانی در پاسخ به قاضی‌جعفر، رساله فی‌المُعْتَقَد علی مذهب أهل الحدیث را نگاشت (عمرانی، ج ۱، مقدمه سعود بن عبدالعزیز خلف، ص ۲۷). قاضی جعفر نیز کتاب الدامِغ للباطل من مذاهب الحَنابل را تألیف کرد و عمرانی در پاسخ، کتاب الانتصار فی الرد علی المعتزله القدریه الاشرار را نوشت. جَعْدی (متوفی بعد از ۵۸۶؛ص ۲۰۳) نوشته است که هواداران عمرانی، در ۵۶۱ کتاب الانتصار را استنساخ کردند؛ازاین‌رو، می‌توان تاریخ نگارش الانتصار عمرانی را قبل از ۵۶۱ دانست. همچنین بر اساس اشاره جعدی (ص۱۸۰) به مناظره شاگرد عمرانی، علی‌بن عبداللّه یرْمِی، با قاضی‌جعفر در ۵۵۴، احتمالاً تاریخ رفتن قاضی جعفر به اِبّ ۵۵۴ بوده است. قاضی‌جعفر در کتاب دیگری به نام خلاصه الفوائد ، خلاصه‌ای از مطالب کتاب الدامغ للباطل را آورده است. متن کتاب خلاصه الفوائد را اسماعیل‌بن ابراهیم الوزیر در ۱۴۱۴/۱۹۹۳ در صنعا منتشر کرده است.
قاضی‌جعفر شاگردان فراوانی تربیت کرد، از جمله:
حسن‌بن محمد رَصّاص (متوفی ۵۸۴؛شهاری، قسم ۳، ج ۱، ص ۳۳۳)،
حمیدبن احمد قُرَشی (متوفی ۶۲۳؛همان، قسم ۳، ج ۱، ص ۴۱۷)،
بدرالدین محمدبن احمد (متوفی ۶۱۴؛همان، قسم ۳، ج ۲، ص۹۱۰)
و محمدبن احمد قرشی (متوفی ۶۲۳؛همان، قسم ۳، ج ۲، ص ۹۱۳؛برای اطلاع از نام دیگر شاگردان او رجوع کنید به همان، قسم۳، ج۱، ص۱۱۵، ۱۱۹، ۴۲۴، ج۳، ص۱۲۰۲).
رحلت
قاضی‌جعفر در ۵۷۳ یا ۵۷۶ در سَناع حَدَّه ــ که در گذشته محلی نزدیک به جنوب صنعا بوده و اکنون بخشی از شهر صنعا محسوب می‌شود درگذشت. قبر وی در اَکمه، در جنوب سناع، زیارتگاه زیدیه است (جعفربن احمد، مقدمه کبسی، ص ۸).
نفوذ دیرپای قاضی‌جعفر در زیدیه از تدریس کتابهای وی در مدارس شرعی یمن آشکار می‌شود. وی در فقه، کتاب مختصری به نام نکت العبادات و جمل الزیادات نوشته که نسخه‌های خطی متعددی از آن باقی است ( رجوع کنید به رقیحی و دیگران، ج ۳، ص ۱۲۲۹ـ۱۲۳۱). اسعدبن ابراهیم‌بن محمدالوزیر آن را در ۱۴۱۸/ ۱۹۹۸ در صنعا چاپ کرده است. قاضی جعفر خود شرحی با عنوان شرح نکت العبادات و جمل الزیادات بر این کتاب نگاشته (در مورد نسخه‌های خطی آن رجوع کنید به رقیحی و دیگران، ج ۳، ص ۱۰۹۳ـ۱۰۹۴؛وجیه، ج ۱، ص ۳۵۱، ج ۲، ص ۲۶۴، ۳۴۶؛عمری، ص ۱۴۹ـ۱۵۰) که مرتضی‌بن زید مَحَطْوَری حسنی آن را با عنوان الروضه البَهِیه فی‌المسائل المَرضیه: شرح نکت العبادات منتشر کرده است (صنعا ۱۴۲۳/۲۰۰۲).
آثار
قاضی جعفر چهل حدیث از مجموعه زیدبن علی (متوفی ۱۲۲) را در کتابی به نام الاربعون العلویه شرح کرده است. این کتاب با عنوان الاربعون العلویه و شرحها به کوشش عبدالفتاح کُبْسی (عمان ۱۴۲۳/۲۰۰۲) منتشر شده است.
اثر دیگر وی در حوزه حدیث، ترتیب امالی ابوطالب یحیی‌بن حسین هارونی (متوفی ۴۲۴) به نام تیسیر المطالب فی امالی أبی‌طالب است که عبداللّه‌بن حمود عزّی (عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲) آن را چاپ کرده است.
از دیگر آثار قاضی‌جعفر، شرح قصیده الصاحب بن عباد (متوفی ۳۸۵) در اصول دین است که به کوشش محمدحسن آل‌یاسین در ۱۳۸۷/۱۹۶۷ در بغداد منتشر شده است.
نسخه‌های خطی
نسخه‌های خطی فراوانی از آثار قاضی جعفر وجود دارد که از آن جمله است:
نظام الفوائد و تقریب المراد للرائد (رقیحی و دیگران، ج ۱، ص ۴۶۲)،
ابانه المناهج فی نصیحه الخوارج (همان، ج ۲، ص ۵۱۵)،
ایضاح المنهاج فی فوائد المعراج (همان، ج ۲، ص ۵۴۴ـ۵۴۵)،
الدلائل الباهره فی المسائل الظاهره (همان، ج ۲، ص ۶۱۸ـ۶۱۹)،
النقض علی صاحب مجموع المحیط فیما خالف فیه الزیدیه فی باب الامامه (همان، ج ۲، ص ۷۸۲)، العشر المسائل (وجیه، ج ۱، ص ۴۰۹)،
مسائل الاجماع فی الصلاه (همان، ج ۱، ص ۴۴۳)،
التقریب فی أصول الفقه (همان، ج ۲، ص ۹۲) و
التابعه بالادله القاطعه (همان، ج ۲، ص ۳۹۲).
بسیاری از آثار زیدیه به روایت قاضی جعفر باقی مانده و نام وی در سلسله روایت بسیاری از آثار زیدیه آمده است (برای نمونه رجوع کنید به شهاری، قسم ۳، ج ۱، ص ۱۰۸، ۱۱۹، ۱۸۶، ۴۱۷ـ ۴۱۸، ۴۲۴).
منابع:
(۱) ابن‌فند، مآثر الابرار فی تفصیل مجملات جواهرالاخبار و یسمی اللواحق الندیه بالحدائق الوردیه، چاپ عبدالسلام عباس وجیه و خالد قاسم محمد متوکل، عمان ۱۴۲۳/۲۰۰۲؛
(۲) حسن‌انصاری قمی، «یادداشتی در باره مطرفیه و ردیه قاضی جعفرابن عبدالسلام»، کتاب ماه دین ، سال ۵، ش ۱ و ۲ (آبان و آذر ۱۳۸۰)؛
(۳) ایمن فؤاد سید، تاریخ‌المذاهب الدینیه فی بلاد الیمن حتی نهایه القرن السادس الهجری ، قاهره ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛
(۴) عمربن علی جعدی، طبقات فقهاء الیمن ، چاپ فؤاد سید، قاهره ۱۹۵۷؛
(۵) جعفربن احمد، الاربعون العلویه و شرحها، چاپ عبدالفتاح کبسی، عمان ۱۴۲۳/۲۰۰۲؛
(۶) احمد عبدالرزاق رقیحی، عبداللّه محمد حبشی، و علی وهاب آنسی، فهرست مخطوطات مکتبه الجامع الکبیر صنعاء، [ صنعاء ? ۱۹۸۴ ]؛
(۷) ابراهیم‌بن قاسم شهاری، طبقات الزیدیه الکبری، قسم ۳، بلوغ‌المراد الی معرفه الاسناد ، چاپ عبدالسلام بن عباس وجیه، عمان ۱۴۲۱/۲۰۰۱؛
(۸) یحیی‌بن ابی‌الخیر عمرانی، الانتصار فی الرد علی المعتزله القدریه الاشرار ، چاپ سعودبن عبدالعزیز خلف، مدینه ۱۴۱۹/۱۹۹۹؛
(۹) حسین عبداللّه عمری، مصادر التراث الیمنی فی‌المتحف البریطانی، دمشق ۱۴۰۰/۱۹۸۰؛
(۱۰) عبدالسلام عباس وجیه، مصادر التراث فی المکتبات الخاصه فی الیمن ، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲؛
(۱۱) EI 2 , suppl., fascs. 3-4, Leiden 1981, s.v. “Dja ـ far B . AbiYahya”, (by W. Madelung).
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۰