از نخستین شاعران زبان فارسی دری . تاریخ تولد و وفات او معلوم نیست ، اما از تاریخ سیستان (ص ۲۱۱) درمی یابیم که در زمان صفاریان ، یعنی در اواسط قرن سوم هجری می زیسته است .
او را بغلط از قبیله کردها دانسته اند (مردوخ روحانی ، ج ۱، ص ۹) و شاید به همین سبب ایرج افشار سیستانی در بزرگان سیستان نامی از او نبرده است . اما کُرد به معنای چوپان و صحرانشین است ( رجوع کنید به نظامی ، ص ۲۷۳؛ محمدبن منور، ج ۱، ص ۱۱۰؛ سعدی ، ص ۲۸۰) و با قبایل کرد در غرب ایران نسبتی ندارد ( ایرانیکا ، ذیل «بسّام کرد») و سخن بازورث (ص ۱۹۲ـ۱۹۳) که روستاییان و مناطق بیابانی را رکن اصلی مذهب خارجی می داند مؤیّد این مطلب است . لقب او را گُرد نیز نوشته اند ( د.تاجیکی ، همانجا).
بسّام از خوارج محلی سیستان بود که در ابتدا با یعقوب لیث صفاری (متوفی ۲۶۵) جنگید و پس از آنکه یعقوب ، عمّار رهبر خوارج ، را کشت به ملازمان یعقوب پیوست و با پیروی از طریق محمد * وصیف سگزی در شعر به سخنوری پرداخت ( تاریخ سیستان ؛ ایرانیکا ، همانجاها).
از آنجا که زبان فارسی در این دوره فاقد صورت رسمی است ، در تعیین نخستین شاعر پارسی گوی اختلاف نظربسیار است (اقبال آشتیانی ، بخش ۱، ص ۱۹ـ۲۱؛ تمدن ایرانی ، ص ۲۶۲؛ زرین کوب ، ۱۳۶۳ ش ، ص ۱). در اینمیان ، روایت تاریخ سیستان ، به سبب ابتدایی بودن اشعارو دلالت آن بر وقایع تاریخی ، در معرّفیِ محمدبن وصیف سگزی و بسّام کرد و محمدبن مخلّد به عنوان نخستین شعرای فارسی که در اوایل و اواسط قرن سوم می زیسته اند، نسبتاً صحیحتر است (اقبال آشتیانی ، بخش ۱، ص ۲۸ـ۲۹؛ صفا، ج ۱، ص ۱۷۹).
از قصیده مدحیِ بسّام برای یعقوب این پنج بیت به ما رسیده است :
هرکه نبود او به دل متّهم // بر اثرِ دعوت تو کرد نعم
عَمر ( و ) ز عمّار بدان شد بری // کاوی خلای آور ( خلاف آورد ) تا لاجرم
دید بلا بر تن و بر جان خویش // گشت به عالَم تنِ او در اَلَم
مکه حرم کرد عرب را خدای // عهد ترا کرد حَرم در عجم
هر که در آمد همه باقی شدند// بازِفنا شد که بدید این حرم
( تاریخ سیستان ، ص ۲۱۱ـ۲۱۲؛ ریاض و شبلی ، ص ۲۰).
اگر چه ممکن است در این ابیات و ابیاتی دیگر که از محمدبن وصیف سگزی و محمدبن مخلّد ذکر شده تصحیف و تصرفی صورت گرفته باشد، اما خشونت ، ناپختگی ، قدمت بیان ، کاربردِ لهجه های محلی و تلمیحات اسلامی که به صورت ناپخته ذکر شده است ، مطابقت اوزان هجایی با عروض عرب و نقص در اوزان و قوافی آشکار است (اقبال آشتیانی ، بخش ۱، ص ۲۹؛ زرین کوب ، ۱۳۶۳ ش ، ص ۲ـ۳؛ تمدن ایرانی ، ص ۲۶۳ـ۲۶۴؛ ریپکا، ص ۲۲۲ـ۲۲۳).
منابع :
(۱) آنسیکلوپدیا ساوِتیِ تاجیک ، ج ۱، دوشنبه ۱۹۷۸ (به خط سیریلی )؛
(۲) عباس اقبال آشتیانی ، مجموعه مقالات عباس اقبال آشتیانی ، بخش ۱، گردآوری و تدوین از محمد دبیر سیاقی ، تهران ۱۳۶۹ ش ؛
(۳) ادموند کلیفورد بازورث ، تاریخ سیستان : از آمدن تازیان تا برآمدن دولت صفاریان ، ترجمه حسن انوشه ، تهران ۱۳۷۰ ش ؛
(۴) محمدتقی بهار، «شعر در ایران » ، مهر، سال ۵، ش ۳ (مرداد ۱۳۱۶)، ش ۵ (مهر ۱۳۱۶)؛
(۵) تاریخ سیستان ، چاپ محمدتقی بهار، تهران ( تاریخ مقدمه ۱۳۱۴ ش ) ؛
(۶) تمدن ایرانی ، ترجمه عیسی بهنام ، تهران ۱۳۴۶ ش ؛
(۷) محمد ریاض و صدیق شبلی ، فارسی ادب کی مختصرترین تاریخ ، لاهور ۱۹۸۷؛
(۸) یان ریپکا، تاریخ ادبیات ایران ، ترجمه عیسی شهابی ، تهران ۱۳۵۴ ش ؛
(۹) عبدالحسین زرین کوب ، سیری در شعر فارسی ، تهران ۱۳۶۳ ش ؛
(۱۰) همو، یادداشت ها و اندیشه ها: از مقالات ، نقدها و اشارات ، تهران ۱۳۵۵ ش ؛
(۱۱) مصلح بن عبدالله سعدی ، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی ، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش ؛
(۱۲) علی اشرف صادقی ، تکوین زبان فارسی ، تهران ، ( ۱۳۵۷ ش ) ؛
(۱۳) ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش ؛
(۱۴) محمد قزوینی ، مقالات علاّ مه قزوینی ، گردآورنده عبدالکریم جربزه دار، تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۶ ش ؛
(۱۵) محمدبن منوّر، اسرار التوحید ، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی ، تهران ۱۳۶۶ ش ؛
(۱۶) بابامردوخ روحانی ، تاریخ مشاهیر کرد ، ج ۱، تهران ۱۳۶۴ ش ؛
(۱۷) الیاس بن یوسف نظامی ، هفت پیکر ، چاپ وحید دستگردی ، تهران ۱۳۱۵ ش ؛
(۱۸) Encyclopaedia Iranica . s.v. “Bassa m-e Kord” (by Z. Safa).
دانشنامه جهان اسلام جلد ۳
