(به یونانی هیپوکراتِس ) ، نامدارترین پزشک روزگار باستان . در حدود ۴۶۰ پیش از میلاد در جزیره خیوس به دنیا آمد و در حدود ۳۷۵ در لاریسا (در ایالت تِسالی ) درگذشت . وی از دودمان آسکلبیادس (اسقلبیاذس ) برخاست ، که خاندان محلی قدیمی از پزشکان بود و چندین تن از ایشان هیپوکراتس نام داشتند.
از همان روزگار باستان بقراط پزشکی نمونه و والامقام دانسته می شد. وی این حیثیت و اعتبار را در وهله نخست مدیونِ جالینوس * است که نهضت «احیای طب بقراطی » را که در قرن دوم میلادی آغاز یافته بود، به اوج خود رسانید و بدینسان تصویری ثابت و قطعی از بقراط برای آیندگان پدید آورد، چنانکه هم در کشورهای اسلامی و هم در اروپا بقراط مظهر «پزشک راستین » گردید.
لذا جای شگفتی است که کمتر نوشته ای از تألیفات متعدد منسوب به وی را می توان بیقین از خود او دانست . حجم این «مجموعه آثار بقراطی » بسته به ترتیب موضوعات ، متفاوت است ، ولی دست کم شامل شصت نوشته است . هیپوکراتِس در میان مسلمانان بسیار معروف بود و نامش به شکل بُقراط و نیز اِبُقراط و اَبُقراط (با اسقاط هجای پایانی یونانی ، همچون سُقراط از سُکراتِس و دیمُقراط از دِمُکریتس ) درآمده است .
اطلاعات مربوط به زندگی و احوال بقراط در تألیفات مسلمانان کم نیست . مشروحترین اطلاع در عیون الاَنباء ابن ابی اُصَیبعه یافت می شود، که پدرش ایراقلیدِس (هراکلئیدس ) و پدربزرگش بقراط را معلمان او ذکر کرده است . منابع قدیم ، گذشته ازپدر بقراط ، کسان دیگری را هم جزو معلمان او آورده اند، مانند هِردیکس سلومبریایی. گفته اند که وی ۹۵ سال عمر کرد. همانا اطلاعات تذکره نویسان عرب درباره او غالباً گمراه کننده است ؛مثلاً به گفته ابن ابی اصیبعه وی در رودِس ، کنیدُس و خیوس آموزش یافت ، ولی به نوشته قفطی (ص ۹۰ـ ۹۱) وی چندی در فیروها (یعنی Bإroia = حَلَب ، ولی در متن مطابق با شهر حِمْص دانسته شده است ؛نیز رجوع کنید به ابن عِبری ، ص ۸۵) و دمشق اقامت کرد.
غرض از این دو خبر شاید تنها این باشد که بقراط بسیار سفر کرد ــ موضوعی که در روزگار باستان نیز می دانستند. از سوی دیگر می توان چنین انگاشت که مسلمانان اطلاعات پراکنده ای درباره زندگی بقراط حفظ کرده اند که در جای دیگر یافت نمی شود. تذکره نویسان مسلمان درست دریافتند که «مجموعه آثار بقراطی » متعلق به یک مؤلف واحد نیست و چندین پزشک به این نام بوده اند: ثابت بن قُرَّه چهار تن از «بَقارِطَه » یا «بُقراطون » (یعنی در واقع «آل بقراط ») را ذکر می کند، که نخستین آنان (فی الواقع دومینِ آنان ) احتمالاً همین بقراط نامدار بوده است (ابن ندیم ، ص ۲۹۳ و بعد؛قفطی ، ص ۱۰۰).
عربها با این گزارشِ نامستند جالینوس نیز آشنا بودند که بقراط دعوتِ پُر سود اردشیر اول (دراز دست ) برای آمدن به دربار ایران را رد کرد (باخمان ، ص ۲۰ و بعد). بارها شفقت او و اهتمام وی به درمان بیماران را ستوده اند. نیز گفته اند که وی نخستین کسی بود که بیمارستان تأسیس کرد (ابن ابی اصیبعه ، ج ۱، ص ۲۷، ج ۲، ص ۱ـ۲). البته مسلمانان با «سوگندنامه بقراط » نیز آشنا بودند، ولی طبیعتاً با اندک تفاوتی در صورت آن .
این سوگندنامه را در ابن ابی اصیبعه (ج ۱، ص ۲۵ و بعد) می توان یافت و ف . رُزنتال آن را در > بازمانده دوران باستان در عالم اسلام < (زوریخ ۱۹۶۵، ص ۲۵۰ـ۲۵۲) ترجمه کرده است . بقراط را نه فقط به عنوان طبیب کبیر بلکه به عنوان استاد کیمیا، سِحر و احکام نجوم هم تحسین می کردند (اولمان ، ۱۹۷۲، ص ۱۵۵، ۲۸۸ـ۲۸۹، ۳۸۹)، و اطلاق نام او به رساله ای در سحر و جادوگری دوران یونانی مآبی که ( در میان مسلمانان به غایه الحکیم و در میان اروپاییان ) به پیکاتریکس (محرّفِ بِقْراطیس ) مشهور شده ناشی از همین تبحر مفروض اوست .
نمی توان گفت تا چه اندازه مجموعه عربی نوشته های بقراطی منطبق با مجموعه یونانی است . اگر رساله گمشده جالینوس ، که اسحاق بن حُنین تحت عنوانِ کتاب فی کتب بقراط الصحیحه و غیر الصحیحه ترجمه کرده بود (برگشترسر ، ۱۹۲۵، ش ۱۰۴) به دست ما رسیده بود، احتمالاً اطلاع دقیقتری در این خصوص می داشتیم .
چند فهرست بلند وکوتاه از نوشته های بقراط می شناسیم . آن که اول از همه شایان ذکر است گزارش اجمالی ارزشمندی است که یعقوبیِ مورّخ (ج ۱، ص ۱۰۷ـ۱۲۹) در حدود ۲۵۹/۹۷۲ از این ده اثر فراهم کرده است :
کتاب الفصول
کتاب البُلدان والمیاه و الاَهویه،
کتاب ماء الشَعیر،
کتاب تَقدِمه المَعرِفه،
کتاب الجَنین،
کتاب الاَرکان (یا کتاب طبیعه الانسان )،
کتاب الغِذاء،
کتاب الاَسابیع،
کتاب اَوجاع النِساء؛
مع ذلک ، رجوع کنید به اولمان ، ۱۹۷۷، ص ۲۴۵ـ۲۶۲)،
کتاب اَبیذیمیا .
این گزارش یعقوبی از این لحاظ ارزش ویژه ای دارد که وی خلاصه کمابیش مفصّلی از مطالب شش عنوان از آنها را ذکر کرده است به طوری که می توان این آثار را از طریق مقایسه با متنهای محفوظ مانده با اطمینان بازشناخت ( رجوع کنید به کلامروت ، ص ۱۸۹ـ ۲۰۳).
ابن ندیم (ص ۲۸۸) مجموعه دیگری شامل ده کتاب که جالینوس بر همه آنها شرح نوشته ، با ذکر نام مترجمان ، آورده است . بخشی از این ده کتاب با آثاری که پیش از این ذکر شد منطبق است ، ولی به جای کتاب ماء الشعیر ، کتاب الجنین ، کتاب الغذاء ، کتاب الاَسابیع و کتاب اوجاع النساء در اینجا این عنوانها را داریم :
کتاب العَهد،
کتاب الامراض الحادّه ،
کتاب الکَسر ،
کتاب الاخلاط ،
و کتاب قاطاطیون (یعنی : کاطْیَطْریون ).
ابن عبری (ص ۳۵) نُه نوشته بقراطی را ذکر می کند که همه آنها در دو فهرست یاد شده یافت می شود، به اضافه کتاب شِجاج الرأس .
رده بندی ابن ابی اصیبعه (ج ۱، ص ۳۱ـ۳۳) بسیار مفصّلتر از همه است ، شامل حدود ۶۱ عنوان ، و لذا تقریباً نظیر سیاهه یونانی است . ابن ابی اصیبعه حدود سی عنوان را اصیل دانسته ، مع ذلک فقط دوازده تا را مهم شمرده است ؛این دوازده رساله در فهرستهای یادشده یافت می شود (برای عنوانهای دیگر رجوع کنید به اولمان ، ۱۹۷۰، ص ۳۱ـ۳۵؛سزگین ، ج ۳، ص ۳۸ـ۴۷). از روی اطلاعاتِ مذکور در صفحه های عناوین و توضیحاتی که در پایان نسخه های خطی و فهرستهای عنوانها آمده ، همیشه نمی توان بیقین معلوم کرد که مترجمان عربی چه کسانی بوده اند. به هر حال ، حنین بن اسحاق و شاگردان مکتب او در رأس این کار بودند. ولی (به خلاف فهرست ترجمه هایی که حنین از آثار جالینوس کرده ) فهرستی از ترجمه های آثار بقراط که حنین شخصاً ترتیب داده باشد، وجود ندارد. پزشکان دوره اسلامی بقراط را بسیار ذکر کرده اند.
از مجموعه عربی نوشته های
بقراطی تاکنون این آثار به چاپ رسیده است :
۱) کتاب الفصول ، > کلمات قصار بقراط < ، ترجمه عربی حنین بن اسحاق ، ویرایش ج . تیتلر ، کلکته ۱۸۳۲؛
۲) کتاب تَقدِمه المعرفه ، ویرایش م . کلامروت در > مجله انجمن شرق شناسی آلمان < ، دوره ۴۰ (۱۸۸۶)، ص ۲۰۴ـ۲۳۳؛
۳) کتاب تدبیر الامراض الحادّه ، تدبیر خوراک در بیماریهای حادّ ، ویرایش و ترجمه م . ک . لاینز ( متنهای فنی و علمی عربی ،ج ۱)، کیمبریج ، ۱۹۶۶؛
۴) قاطْیَطْریون ، درباره جراحی ، ویرایش و ترجمه لاینز (همان مجموعه ، ج ۳، کیمبریج ۱۹۶۸؛
۵) کتاب حَبَل عَلی ‘ حَبَل ، آبستنی بر آبستنی ، ویرایش و ترجمه ج . ن . متاک (همان مجموعه ، ج ۳، کیمبریج ۱۹۶۸)؛
نیز رجوع کنید به اولمان ، ۱۹۷۴، ص ۲۵۴ـ۲۷۵)؛
۶) کتاب طبیعه الانسان ، در طبیعت آدمی ، ویرایش و ترجمه متاک و لاینز (همان مجموعه ، ج ۴، کیمبریج ۱۹۶۸)؛
۷) کتاب فی الامراض البِلادیّه ، درباره بیماریهای بومی (هواها، آبها و جایها) ، ویرایش و ترجمه متاک و لاینز (همان مجموعه ، ج ۵، کیمبریج ۱۹۶۹)؛
۸) کتاب فی الاَخلاط ، در اخلاط ، ویرایش و ترجمه متاک (همان مجموعه ، ج ۶، کیمبریج ۱۹۷۱)؛
۹) کتاب فی الغِذاء ، در خوراک ، ویرایش و ترجمه متاک (همان مجموعه ، ج ۶، کیمبریج ۱۹۷۱)؛
۱۰) کتاب الاَجِنّه ، درباره جَنینها (درباره منی و درباره طبیعت کودک ) ، ویرایش و ترجمه لاینز و متاک (همان مجموعه ، ج ۷، کیمبریج ۱۹۷۸).
باید کوشش کرد که از مجموعه نوشته های بقراطی به زبان عربی متن معتبری فراهم آید. اما رسیدن به این هدف به این زودیها ممکن نیست ، گرچه ویرایشهای یادشده در بالا کارهای مقدماتی مهمی برای وصول به آن است . به این مجموعه باید حتماً ترجمه های عربی تفاسیر جالینوس و مهمترین تفسیرها و شرحهای پزشکان قدیم دوره اسلامی را نیز افزود.
منابع :
(۱) م . اولمان (ص ۲۵ـ۳۵) و ف . سزگین (ج ۳، ص ۲۳ـ۴۷) ( برای اطلاعات کامل کتابشناختی این دو اثر رجوع کنید به منابع به خط لاتین ) منابع عربی درباره زندگی و آثار بقراط ، اطلاعات جدید موجود در نسخه های خطی متعددی که ، بویژه پس از جنگ جهانی دوم ، یافته شده اند، و همچنین مآخذ فرعی درباره بقراط را گرد آورده اند؛
(۲) نیز رجوع کنید به ابن ابی اُصیبعه ، عیون الاَنباء فی طبقات الاَطباء ؛
(۳) ابن عِبری ، تاریخ مختصرالدول ، چاپ شیخو؛
(۴) ابن ندیم ، کتاب الفهرست ، چاپ فلوگل ، لایپزیگ ۱۸۷۱ـ ۱۸۷۲؛
(۵) علی بن یوسف قفطی ، تاریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمّی ‘ بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبارالعلماء باخبار الحکماء ، چاپ لیپرت ، لایپزیگ ۱۹۰۳؛
(۶) احمدبن اسحاق یعقوبی ، تاریخ ، چاپ هوتسما، لیدن ۱۸۸۳؛
(۷) P. Bachmann, in Nachrichten von der Gesellschaft der Wissenschaften zu Gخttingen, Phil. Hist. Kl. 1965;
G. Bergstrجsser, H ¤ unain ibn Ish ¤ a ¦ q دber die syrischen und arabischen Galen-غbersetzungen , in Abhandlungen fدr
/۲, Leipzig 1925;Ë Ë(۸) die Kunde des Morgenlandes , xv
(۹) idem, H ¤ unain ibn Ish ¤ a ¦ k und seine Schule. Sprach-und literargeschichtliche Untersuchungen zu den arabischen Hippokrates-und Galen-غbersetzungen, Leiden 1913;
(۱۰) H. Diels, Die Handschriften der antiken طrzte . First part: Hippokrates und Galenos, in Abhandlungen der Preussischen Akademie der Wissenschaften, Phil.-Hist. Kl. (1905), Abh. III;
(۱۱) P. Diepgen, Geschichte der Medizin, I, Berlin 1949, 77-94;
(۱۲) Handbuch der Geschichte der Medizin, begr. Von Th . Puschmann, hg. Von M . Neuburger und J. Pagel, I, Jena 1902, 196-268;
(۱۳) M. Klamroth, “غber die Auszدge aus griechischen Schriftstellern bei al-Ja ـ qأbر”, ZDMG , xl (1886);
(۱۴) L. Leclerc, Histoire de la mإdecine arabe , I, Paris 1876, 231-236;
(۱۵) August Friedrich von Pauly, Paulys Real-Encyclopجdie der classischen Altertumswissenschaft , ed. G. Wissowa, W. Kroll, and K. Mittelhaus, Stuttgart 1894-1970, Munich 1973-1974;
(۱۶) H. Ritter and R. Walzer, Arabische غbersetzungen griechischer طrzte in Stambuler Bibliotheken , in Sitzungsberichte der preussischen Akademie der Wissenschaften zu Berlin , Phil.-Hist. Kl. (1934) XXVI;
(۱۷) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , Band III: Medizin, Pharmazie, Zoologie, Tierheilkunde bis ca.430 H., Leiden 1970;
(۱۸) M.Steinschneider, Die arab. غbersetzungen aus dem Griechischen , new impression Graz 1960, 298-318;
(۱۹) M. Ullmann, “Die arabische غberlieferung der hippokratischen Schrift `De superfetatione,” Sudhoffs Archiv, LVIII [1974];
(۲۰) idem, Die Medizin im Islam, Leiden-Cologne;
(۲۱) ۱۹۷۰;
(۲۲) idem, Die Natur-und Geheimwissenschaften im Islam, Leiden-Cologne 1972;
(۱۹۷۷).â âidem,”Zwei spجtantike Kommentare zu der hippokratischen Schrift `De morbis muliebribus'”, Medizin-historisches Journal, x
دانشنامه جهان اسلام جلد ۳