طبیب مشهور کرمانی و نویسنده کتابهای طبی در قرن نهم . در منابع نام کامل وی نفیس بن عوض بن نفیس کرمانی ملقب به «برهان الدین » آمده است ( رجوع کنید به صفا، ج ۴، ص ۱۰۹؛دهخدا و علی اکبر نفیسی ، ذیل «نفیس »؛حاجی خلیفه ، ج ۱، ستون ۷۷؛بغدادی ، ج ۲، ستون ۴۹۸).
او در حدود ۸۱۲ در کرمان متولد شد و پس از آنکه شهرتش در طب زبانزد شد، در روزگار ولایتعهدی الغ بیگ گورکانی (حک : ۸۵۰ـ۸۵۳)، به دعوت وی ، از کرمان به سمرقند رفت و با عنوان «طبیب دربار» تا پایان عمر الغ بیگ در دربار اقامت داشت . برهان پس از کشته شدن الغ بیگ (رمضان ۸۵۳) به کرمان بازگشت و احتمالاً چندی بعد در گذشت .
خاندان وی نیز همه به طب و حکمت روی آوردند. از جمله نوادگان او علی اکبر نفیسی (ملقب به ناظم الاطبا)، پدر سعید نفیسی * است که سلسله نسبش با ده واسطه به برهان می رسد (سعید نفیسی ، ص ۵۲ـ۵۳)
اثر
معروفترین اثر برهان شرحی است که بر الاسباب والعلامات نجیب الدین سمرقندی (متوفی ۶۱۸) نوشته است . وی این کتاب را در اواخر صفر ۸۲۷، به درخواست الغ بیگ شرح و به او هدیه کرد (حاجی خلیفه ، همانجا؛نیز صفا، همانجا).
برهان تنها فن سوم (امراض مخصوص هر یک از اعضا) و بخشی از فن چهارم (امراض عامه ) کتاب سمرقندی را شرح کرده است . کتاب دیگر او به نام شرح نفیسی شرحی است بر الموجز فی القانون ابن نفیس (متوفی ۶۷۸)، که خود شرح قانون ابن سیناست . این کتاب که در ذیحجه ۸۴۱ در سمرقند تألیف شده ، شامل چهار فن طب نظری و عملی ، ادویه و اغذیه مفرد و مرکب ، امراض مخصوص هر یک از اعضا و امراض عامه است .
این دو اثر بیش از چهارصد سال مرجع پزشکان اسلامی بوده و در حوزه های درسی تدریس می شده (سعید نفیسی ، ص ۵۳؛میر، ص ۴۴) و بارها در ایران و هندوستان به چاپ رسیده است .آثار چاپ نشده او عبارت اند از: کلیات شرح نفیسی ؛بحارین و کتاب السموم که نسخه خطی آنها موجود است .
منابع :
(۱) اسماعیل بغدادی ، هدیه العارفین ، ج ۲، در حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، ج ۶، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛
(۲) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛
(۳) علی اکبر دهخدا، لغت نامه ، زیر نظر محمد معین ، تهران ۱۳۲۵ـ ۱۳۵۹ ش ؛
(۴) ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، ج ۴، تهران ۱۳۶۳ ش ؛
(۵) محمد تقی میر، پزشکان نامی پارس ، شیراز ( تاریخ مقدمه ۱۳۴۸ ش ) ؛
(۶) سعید نفیسی ، «دکتر علی اکبرخان نفیسی ناظم الاطباء (۱۲۶۳ـ۱۳۴۲ قمری )»، یادگار ، سال ۳، ش ۴ (۱۳۲۴ ش )؛
(۷) علی اکبر نفیسی ، فرهنگ نفیسی ، تهران ۱۳۴۳ ش .
دانشنامه جهان اسلام جلد ۳